Expositie Over-leven 1940-1945

De titel van deze expositie, OVER-LEVEN 1940-1945, is gekozen omwille van de woordspeling: over (het) leven tijdens de oorlog enerzijds en anderzijds het ging om overleven - de oorlog doorkomen. Dat ging wellicht op het platteland minder moeilijk dan in de (grote) steden in vooral de Randstad, waar zeker in de hongerwinter van 1944/45 het voedsel wel erg schaars was en men met vele ontberingen te kampen had.

Expositie: Zijper Museum van 6 februari 2005 t/m 28 december 2005
Voorbereiding en realisering: Wim Bouwes, Frank van Loo, Anke van Loo-Mulder, Gerard van Nes, Kees Otter, Klaas Plakman, Pauline Ravestijn-Uyleman, Annemies Schenk-Eriks
Vormgeving: Cor Schoemaker.
Tekst: Frank van Loo
Affiche: Als PDF te downloaden (150 Kbyte)
Zie ook: de speciale uitgave (dubbelnummer) van de Zijper Historie Bladen dat eind april verschijnt. Frank van Loo beschrijft daarin, onder de titel '(Doen) Overleven. De Zijpe en Petten tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945)', wat er zich hier allemaal afspeelde.

1. de volledige afbraak, op last van de Duitse bezetter, van het dorp Petten in 1943 en 1944;
2. de rol die de Zijpe speelde in het laten/doen overleven van velen van elders (evacués, vluchtelingen, onderduikers, etenhalers uit de Randstad).

Overleven
Vooral tijdens de laatste oorlogsjaren, toen er - ook in de Zijpe - gebrek aan zowat alles (voedsel, stroom, brandstof, kleding enz) was, werden allerlei vernuftige gebruiksvoorwerpen in elkaar geknutseld om te overleven. In St. Maartensbrug en 't Zand kwamen in de loop van de hongerwinter gaarkeukens, in Burgervlotbrug was in een voormalig kruidenierswinkeltje een uitgifte-loket (te zien in het voorzaaltje van het Zijper Museum).

Onderduikers   (foto NIOD, Den Haag)

De evacuatietrein / Helderse vluchtelingen
Zo'n 1000 à 1100 mensen uit Den Helder brachten een (groot) deel van de oorlog in de Zijpe door. Ze waren gevlucht voor de zware bombardementen op de marinestad. Den Helder werd zeker 100 keer gebombardeerd (vooral 's nachts), bij het zware bombardement van 24 juni 1940 vielen alleen al 48 burgerslachtoffers. In 1944 werden de wijk Oud Den Helder, de Kanaalweg en de Hoofdgracht afgebroken.
Deze mensen vonden onderdak in allerlei onderkomens, vooral in 't Zand en Oudesluis. In dat laatste dorp bijvoorbeeld in barakken als De Lange Jammer. Veel mannen en een paar vrouwen moesten overdag naar hun werk in Den Helder. De spoorhalte Oudesluis werd in ere hersteld. Op werkdagen reed de evacuatietrein.
Voorbeeld: het Helderse gezin Manderfeld trok in juli 1940 naar 't Zand en vond onderdak bij de familie C.J. de Wit vlakbij de vlotbrug. Daar werd op 5 mei 1942 hun tweede zoon Jantje Manderfeld geboren (zie de getoonde dvd/video in het Zijper Museum). Ze bleven, evenals vele anderen, tot na het einde van de oorlog.

Afbraak Petten
Op 21 augustus 1942 was Petten ontruimd, op last van de Duitse bezetter. De bevolking (365 zielen) moest maar zien waar onderdak te vinden. Voor zeer velen van hen werden dat schuurtjes, stallen of zolders in de Zijpe. Tussen juni 1943 en mei 1944 werd Petten afgebroken: 119 woningen en een aantal andere panden zoals de school en de kerk.
In 1946 is een nooddorp van barakken voor de Pettemers ingericht en vanaf 1948 werd Petten geleidelijk herbouwd: een nieuw dorp verrees.
Callantsoog is op 20 augustus 1942 ook ontruimd. Zo'n 25 gezinnen betrokken uit het dorp verplaatste houten zomerhuisjes ('Hollywood'), de rest zocht elders een heenkomen, ook in de Zijpe. Door de ontploffing van een munitie-opslagplaats in het centrum van het dorp op 26 april 1943 werden flink wat huizen (zwaar) beschadigd.

Afbraak Petten 1943/1944

Doen/helpen overleven
De Zijpe speelde een tamelijk belangrijke rol bij het overleven van veel mensen (vooral) van elders:

• in de eerste oorlogsweken werden 726 evacués uit de waterlinie bij Utrecht (Maarssen/Maarsseveen) opgevangen;
• het huisvesten (en voeden) van zo'n 2.000 evacués/vluchtelingen, waarvan 1000-1100 uit Den Helder, zo'n 400 uit Petten en 500 à 600 van elders;
• het huisvesten en verzorgen van 111 door het verzet geregistreerde en verzorgde onderduikers: jongemannen die weigerden in Duitsland te werk gesteld te worden, joden en (tegen het eind van de oorlog) uit Duitse krijgsdienst gedeserteerde Russen; daarnaast zullen er heel wat op eigen initiatief een tijdje her en der ondergedoken geweest zijn;
• voedsel verstrekken (veelal tegen betaling of in ruil) door de boeren aan tienduizenden 'etenhalers' uit de Randstad in de hongerwinter.

Oorlogshandelingen
Gedurende de oorlog werden in Zijpe zo'n 30 processen-verbaal opgemaakt van bominslagen, luchtgevechten en beschietingen door geallieerde vliegtuigen. Ook stortten hier en daar vliegtuigen neer. Zie de boeiende informatie hierover van de heer Th. Zuijderland. Twee keer werden een boerderij met bewoners getroffen, verder was er vooral (veel) materiële schade.

De bezetters
Op 16 mei 1940 kwamen ze de Zijpe binnen, ze zouden de hele oorlog blijven. Her en der zaten ze, de soldaten veelal in scholen of barakken, de officieren bij burgers of in gevorderde panden (niet de minste). Het was een komen en gaan: eerst vooral oudjes, vervolgens de 'Mongolen' en tenslotte heel wat jonkies. Paarden en fietsen werden gevorderd.

Het verzet
Onder leiding van Schagerbrugger P.J. (Piet) Ott was een verzetsgroep van 63 personen actief. De activiteiten waren vooral gericht op het onderbrengen en verzorgen van onderduikers en het vervalsen van allerlei officiële papieren, zoals persoonsbewijzen. Voorts werden bevolkingsregisters uit gemeentehuizen gehaald, een transport van bonkaarten onderschept en de Duitse versterkingen in kaart gebracht (en doorgespeeld naar Engeland).

De bevrijding
Vrijdag 4 mei 1945: Duitsland capituleert. Zaterdag 5 mei: overal hangen de vlaggen uit. Maandag 7 mei: de Duitse bezetters vertrekken uit de Zijpe en Petten naar het verzamelpunt bij Callantsoog/Groote Keeten. Dinsdag 8 mei: de Canadezen komen. Vanaf 21 mei: de grote aftocht van de Duitsers via 't Zand richting Afsluitdijk. In juli en augustus zijn her en der in de gemeente bevrijdingsfeesten en -optochten.

Niestadt foto- en filmcollectie
Het Zijper Museum beschikt over de unieke foto- en filmcollectie van de (pers)fotografen Niestadt. Ruim 80.000 foto's, waaronder heel wat uit de oorlog en filmfragmenten van de ontploffende munitietrein in Schagen (deze worden in het Zijper Museum getoond) en van de onderwaterzetting van de Wieringermeer vlak voor het eind van de oorlog. In het achterzaaltje van het Zijper Museum is in 2005 een ruime selectie oorlogsfoto's te bekijken. Schagerbrug, januari 2005 dr L.F. (Frank) van Loo, voorzitter Zijper Museum

Monument 'De Opgeheven hand' te Zijpersluis

Wat is er onder meer
Op de expositie zijn onder meer te zien:

• Objecten uit de eigen collectie van het museum en tijdelijke bruiklenen.
• De film 'Donkere Dagen' (de verkorte versie; gemaakt op basis van onder meer het Niestadt-filmmateriaal van het Zijper Museum).
• Voorts is op de computers in het museum de beeldbank met de vele Niestadt-foto's uit de oorlogsperiode (betreft vooral Schagen en de Wieringermeerpolder) te bekijken. Ook zijn er vergrotingen van een aantal van die foto's te zien.

Om een geallieerde invasie te belemmeren

Literatuur
Artikelen over de Tweede Wereldoorlog m.b.t. de Zijpe zijn ook te vinden in de Zijper Historie Bladen:

• Tragedie in St. Maartensbrug
  Boer, J.E. de
  ZHB, 1992, 10.1, p.12-13
• Het oorlogsdagboek van vader de Wit
  Nederkoorn, J. (Joop)
  ZHB, 1992, 10.2, p.3-6
• Monumenten en bezienswaardigheden in de gemeente Zijpe. Afl.4: Gedenktekens
  Loo, L.F. van (Frank)
  ZHB, 1992, 10.2, p.12-22
  p.19: Het J.C. Bellismonument te Petten
  p.20: Monument De Opgeheven hand te Zijpersluis,
• Een Zijper schipper naast God
  Glas, Gerrit
  ZHB, 1993, 11.3, p.15-19
• Huize Buitenzorg ooit een Wehrmachtbordeel?
  Grooff, N.J.
  ZHB, 1994, 12.1, p.23
• ZHB Speciale uitageve m.b.t. de Tweede Wereldoorlog ZHB, 1995, 13.1, p.1-32
• ZHB Speciale uitageve m.b.t. de Tweede Wereldoorlog ZHB, 1995, 13.2, p.3-44
• Correspondentievaria (aanvulling op nr. 2)
  Morsch, P.C. (Piet)
  ZHB, 1995, 13.3, p.3
• Leo Pinkhof (1898-1943), een passant in oorlogstijd
  Bremer, J.T. (Jan)
  ZHB, 1996, 14.1, p.17-19
• 17e jrg.nr.1, p.23
• 17e jrg.nr.2, p.19
• Ouderen vertellen over vroeger. Herinneringen aan de tweede wereldoorlog in de Zijpe
  Loo, L.F. van (Frank)
  ZHB, 2000, 18.2, p.11-18
• Een herinnering uit de oorlogstijd: deportatie, vlucht en voettocht naar huis 18 december 1944-6 januari 1945
  Sluijs, Jacob G. van der
  ZHB, 2000, 18.2, p.19-23
• Een bewaard gebleven stukje Atlantikwall
  Nederkoorn, J. (Joop)
  ZHB, 2000, 18.2, p.24
• Uit het Dorpsleven van 't Zand; Wie was Cor Johannes?
  Popma, F. Wit, J.N. de (Jaap, Schagen)
  ZHB, 2000, 18.4, p.3-6
• En wij gedenken hen De tien van Zijpersluis
  Bons, Monique
  ZHB, 2001, 19.2, p.15-21
• Weet u wie dit is of wie dit zijn?
  Klant, P.T. (Piet)
  ZHB, 2003, 21.2, p.4-5
• De Duitse 347e Infanterie divisie
  Klant, P.T. (Piet)
  ZHB, 2004, 22.2, p.8-11
• Overleven 1940-1945 (speciale aflevering van de Zijper Historie Bladen)
  Loo, L.F. van (Frank)
  ZHB, 2005, 23.1 en 23.2