Het wapen van Zijpe

Uit: Chronyck van de Sype
Door: P.P.B. Schaper

Een gemeentewapen is eigenlijk een symbool, dat niet direct opvalt, maar meteen wordt gemist als het is weggelaten. Als het u wèl opvalt zult u het niet zo vaak in kleur tegenkomen. Maar ons wapen heeft 6 kleuren. Voordat ik echter verderga met de behandeling van ons wapen lijkt mij een stukje geschiedenis over gemeentewapens op zijn plaats, omdat een gemeentewapen niet zomaar uit de lucht komt vallen.

Een stukje geschiedenis

Het tijdstip van ontstaan van wapens is niet met zekerheid te zeggen, maar valt soms al in de Middeleeuwen (ongeveer 1500 – ongeveer 1600). Vele steden, dorpen en heerlijkheden (tijdens de Franse overheersing van Nederland van 1795-1813 zijn hieruit de gemeenten gevormd) hadden de gewoonte om wapens te voeren. De reden hiervoor zou kunnen worden gezocht in het veranderde cultuurpatroon, dat zich na ongeveer 1350 begon af te tekenen. Immers, in het leven in de Middeleeuwen stond de mens niet centraal, maar God (theocentrisch). Sinds ongeveer 1350 kwam geleidelijk aan de ommekeer.
Een totale ommekeer. die na een paar eeuwen leidde naar het centraal stellen van de mens (antropocentrisch); God kwam op de tweede plaats. Doordat het mens-zijn zoveel aandacht kreeg, wilden mensen zich onderscheiden van de anderen. Het is niet onmogelijk dat adellijke families, die al wapens droegen op hun wapenschilden, die wapens daarom ook op andere eigendommen lieten maken. Hieruit kan bijvoorbeeld het familiezegel zijn ontstaan.

Kort na het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden (1813) besloot Koning Willem I al deze wapens officieel te registreren. De Hoge Raad van Adel kreeg daartoe bij Soeverein Besluit (thans zouden we zeggen Koninklijk Besluit) van 24 december 1814 opdracht om alle steden, dorpen enz. op te roepen om hun wapens vast te laten leggen. Die steden, dorpen enz. die nog geen wapen hadden, konden er een verleend krijgen. Aan deze opdracht voldeed de Hoge Raad van Adel door een advertentie in de Nederlandse Staatscourant van 5 januari 1815. Veel burgemeesters antwoordden de Hoge Raad, dat over de oorsprong en betekenis van het plaatselijke wapen hoegenaamd niets bekend is, doch dat het gebruik ervan zich tot in de grijze oudheid verliest. Het zal de aandachtige lezer(es) dan ook niet verbazen dat veel gemeentewapens officieel uit de periode 1816-1818 dateren.

Geschiedenis Zijper gemeentewapen

Ook de gemeente Zijpe, die nog geen wapen voerde, voldeed aan de oproep in de Nederlandse Staatscourant: de Schout van Zijpe stuurde een ontwerp in. Maar op 18 oktober 1815 kreeg de gemeente een brief van de Staatsraad Gouverneur van Noord-Holland, Van Tets van Goudriaan, met het verzoek of de gemeente Zijpe ten spoedigste aan de oproep wilde voldoen. Hierop volgde een tijdlang niets, totdat de secretaris van de Hoge Raad van Adel de stilte verbrak met een brief van 8 juni 1819 (in Zijpe ontvangen op 9 februari 1820!), en daarmee het probleem gelijk oploste. De secretaris had namelijk het ingezonden ontwerp gevonden bij de stukken van zijn inmiddels overleden voorganger. Hij omschreef het gevonden ontwerp als volgt: “Bestaande in eene Leeuw, houdende in zijne voorste pooten een gestikt lint vastgemaakt aan een goud schild, waarop een gehalsbande Zwaan op een rietveld staand, het zelve niet behoorlijk in kleuren afgetekend zijnde bevonden”. Hij verzocht de Schout dan ook nogmaals een exemplaar te sturen, waarop de kleuren wèl duidelijk waren getekend. Dat deed de Schout.

De toekenning van het gemeentewapen

Toen dit eenmaal was gebeurd gaf de Hoge Raad van Adel de gemeente Zijpe in 1820 zijn gemeentewapen. Maar de beschrijving luidde nu wel iets anders, namelijk:
“Zijnde een schild van purper, beladen met een zwaan in natuurlijke kleuren, om deszelfs hals een kroon van goud en staande op een groene grond. Het schild van achteren aan een blauw lint vastgehouden door een, op groene grond staande, rode klimmende leeuw”.
Dit document uit 1820 kunt u bezichtigen in het Zijper Museum naast het gemeentehuis.

De symbolen

Het wapen heeft dus 4 symbolen: de leeuw, het schild, de zwaan en de groene grond. De leeuw en het schild zijn de algemene symbolen, de zwaan en de groene grond zijn de symbolen die de gemeente Zijpe karakteriseren.

De Leeuw

Over de leeuw valt in de heraldiek (= wapenkunde), naast het feit dat hij symbool staat voor kracht en moed, nog wel wat aardigs te vertellen. En zeker in relatie tot de officiële beschrijving van ons wapen. De leeuw komt veel voor in wapens, namelijk in het schild en als vasthouder van het schild. De houdingen van de leeuw kunnen variëren. Zo is een “klimmende” leeuw een op zijn achterste poten staand dier met de kop op zij. Als de leeuw u aankijkt, dan heet dat “klimmende en aanziende”. Zoals u nu ziet hebben wij een “klimmende en aanziende” leeuw in ons wapen. De officiële beschrijving is echter anders, namelijk slechts “klimmende”. Wij kunnen dus constateren dat de kop van onze leeuw niet juist op zijn romp staat. Hoe deze onjuistheid is ontstaan vermeldt de historie niet, maar hij heeft er vanaf het begin ingezeten. Immers, het allereerste model van het wapen geeft al een klimmende en aanziende leeuw te zien.

Het schild

Onmiskenbare grondslag voor ieder wapen is — heraldisch gezien — het schild. Het schild is namelijk het aloude symbool voor recht en gezag, en tevens het beschermingsmiddel van de middeleeuwse ridders.

De Zwaan

In dit schild staat de zwaan. De zwaan komt veel voor in gemeentewapens van Nederland. In veel sprookjes speelt de zwaan eveneens een rol. Zo bestaat er de zwaanriddersage, waarin een door vijanden bedreigde jonkvrouw bij geen enkele ridder steun kan vinden, totdat een onbekende ridder, wiens bootje door een zwaan wordt getrokken, haar vijand verslaat. De zwaanridder huwt haar mits zij hem niet naar naam en herkomst zal vragen. Als zij dit later toch doet, verlaat de zwaanridder haar. Later werd de zwaanriddersage naar Brabant verplaatst, met de Graalsage in verband gebracht en zo is zij geworden tot de Lohengrinsage. De zwaan is in mythologische zin niet alleen het symbool van waarheid en onschuld van de menselijke ziel, maar geeft tevens een belangrijk cultuurpatroon in de Middeleeuwen en Renaissance weer: het recht van zwanendrift. Dit recht was het recht (eigenljk een voorrecht) van de “heren” om zwanen op hun erf te mogen houden en fokken. De hoeveelheid zwanen gaf de status aan van de eigenaar.

De groene grond

Deze zwaan staat op groene grond. De groene grond kunnen we als symbool zien voor het landelijke karakter van onze gemeente. Dat is sinds 1815 dan ook niet veranderd. Aardig detail is, dat het wapen van het voormalige Waterschap De Zijpe en Hazepolder nagenoeg gelijk is aan dat van de gemeente Zijpe. Zij het met één duidelijk verschil: het wapen van de gemeente heeft een staande zwaan, terwijl het waterschapswapen een zwemmende zwaan heeft.

De kleuren

Over de kleuren zou ik kort kunnen zijn, ware het niet dat één kleur in het Zijper gemeentewapen een leuke geschiedenis heeft. In de officiële beschrijving hebt u kunnen lezen, dat het een purperen schild heeft. Maar de kleur purper is zeer ongebruikelijk in de Nederlandse wapenkunde. Nu zouden we kunnen denken dat de gemeente Zijpe iets unieks in huis heeft. Dat zou echter te voorbarig zijn, want de kleur purper staat voor ons gemeentewapen allerminst vast. Mogelijk is er sprake geweest van een foutieve uitleg van oude afbeeldingen. In 1818 werd aan de Hoge Raad van Adel een zwart-wit afbeelding gezonden met strepen van rechtsonder naar linksboven (in zwart-wit afbeeldingen geeft dat in de heraldiek inderdaad de kleur purper aan), maar de strepen lijken willekeurig te zijn aangebracht zonder wapenkundige betekenis. In dit verband kunnen we ook nog denken aan de mogelijkheid, dat de schuinrechtse stepen (van linksonder naar rechtsboven) op een zegelstempel niet zijn omgekeerd. Op de afdruk van die stempel ontstaat dan het spiegelbeeld: schuinlinkse strepen. Tenslotte geeft het “Wapenboek” van A. Schoenmaker (1660-1723) voor Zijpe een blauw veld aan in het schild. Hoewel ook de juistheid van deze kleur niet vaststaat, lijkt deze kleur het meest aannemelijk.
Zo ben ik aan het eind gekomen van een stukje geschiedenis over ons gemeentewapen. Ongetwijfeld niet volledig, omdat er nog wel veel meer over gemeentewapens uit te spitten valt. Wel een stukje historie dat onontbeerlijk is voor een goed begrip van hedendaagse problemen