click op de afbeelding om in te zoomen

Omschrijving  : (Aan) Jan van Scorel's (toegeschreven) illustatieve kaart van de Texel (links) en Zijpe
                (rechts), vervaardigd t.b.v. de octrooi-aanvraag voor de eerste bedijking van het Zijpe.
Titel         : geen

Landmeter     : --
Tekenaar      : Jan van Scorel (1495-1562)
Graveur       : --
Drukker       : --
Uitgever      : --
Atlas         : --
Staat         : 1 staat 

Afmeting      : 240 x 78 cm (kader) 
Schaal        : ca. 1:25.000
Schaalstok    : geen
Orientatie    : noorden links
Datering      : voorjaar 1552
Druktechniek  : manuscriptkaart; losse stukken papier ter grootte van ongeveer A3 zijn aan elkaar
                geplakt en geplakt op een linnen ondergrond mogelijk bij de restauratie van 1976.
                Het lijkt erop of de kaart voorheen opgerold opgeborgen is geweest (licht/donker afwisselingen).
Kleur         : gekleurd
Achterkant    : 
Decoratie     : dijkwerkers met schoppen en karren, ruiters, zeescheepjes, etcetc  

Vindplaats    : - Den Haag, Nationaal Archief (kaartverzameling V.H.T. nr. 2486, inventaris Hingman)

Literatuur    : - 2002: J.T. (Jan) Bremer, 'De Kop in Kaart (afl. 2)'; in: 'Zijper Historie Bladen', 
                        20.4 (dec 2002), p 10-13.
                - 1995: Hanny Alders, 'Jan van Scorel; Een Leven in Schetsen' (biografische roman), Uitgeverij Conserve; p. 165-178 
                - 1990: Henk Schoorl, 'Kust en Kaart, artikelen over het kaartbeeld van het Noordhollandse
                        kustgebied'; Uitg. Pirola, Schoorl; p. 73+74, met gehele z/w afbeelding 
                        (voor restauratie) en een deelafbeelding van Petten (na restauratie)
                - 1981: M. (Marijke) Donkersloot-De Vrij, Topografische kaarten van Nederland
                        vóór 1750, , p. 133, Wolters-Noordhof Groningen (beschrijving nr. 673)
                - 1976: Henk Schoorl, 'Ballade van Texel', Toelichting bij de reproductie van een
                        kaartfragment. Texel en omgeving in het midden van de 16de eeuw, Den Burg, 1976b, 19.  
                - 1961: J. Westenberg, 'Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland';
                        N.V. Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij Amsterdam;
                        p. 50 en kaartfoto 3
Reproducties  : Zijper Museum (1:1)
 
Opmerkingen   : - De kaart bevat Jan van Scorels bedijkingsplan van het Zijpe uit 1552 en werd vervaardigd
                  ten behoeve van de octrooi-aanvraag voor de eerste bedijking van het Zijpe 
                - Zie ook de deelkaart van de Zijpe (kopiekaart?) bij het Waterlands Archief Purmerend.
                - Kaart is een van de topstukken van het Nationaal Archief te Den Haag.
                - De originele kaart van Jan van Scorel was in 2001 te zien op de tentoonstelling 
                  'Neerlands Trots' in het Stedelijk Museum aan het Canadaplein in Alkmaar. 
                - Na de restauratie in 1976/77 bevatte Petten 2 kerken. Feitelijk onjuist gerestaureerd...
                - Afmeting binnenste kader: ca. 78.5 x (239.5-240.5); buitenkant 240-243
                - Links onder kader stukjes papier die aan achterkant zaten en bij restauratie linksonder
                  onderaan de kaart zijn geplakt. 

Beschrijvingen: 
===============
1990: Henk Schoorl, p. 73+74
----------------------------
Bedijkingsplan van de Zijpe, 1552. Kaart (atelier van -) Jan van Scorel van het 
Noordhollands kustgebied tussen Petten en Eierland) Bij het vervaardigen van de kaart is
gewerkt naar een oudere kartering. Het algemeen beeld, de zonder detaillering ronde, en
in hoefijzervorm van duinen getekende eilanden Callantsoog en Huisduinen, vertonen
overeenkomst met de voorstclling, die ook aan de kaarten van dit gebied van
Willem Hendricxz Croock in 1529-'30 ten grondslag moet hebbcn gelegen.
Ook deze kaarttekcnaar gebruikte een ouder voorbeeld, waarbij voor West-Friesland en het
Noorderkwartier - 'het gebied binnen de dijk' - zekere metingen ten grondslag lagen',
wat niet gold voor de overige gebieden. [Huussen, 1974, 12, n.a.v. een kaart A.R.A., 
Brussel, Gr.R. v. Mechelen, Ber. uit Holland nr. 503 sub A, kaartfoto 13; eveneens 
A.R.A., Coll. Hingman nr. 2460].
Texel is op de Van Scorel-kaart gedetailleerder getekend en kan op een ander voorbeeld
teruggrijpen. Werd eerder verondersteld, dat de 'noordoostelijke hoek ... zuidwaarts tot
waar na 1600 Oudeschild zou ontstaan ... de dijk uit de losse hand met te sterk
geaccentueerde bochten is getekend' [Schoorl, Ballade van Texel, Toelichting bij de
reproductie van een kaartfragment. Texel en omgeving in het midden van de 16de eeuw, 
Den Burg, 1976b, 19], dan blijkt bij nader onderzoek dit dijkverloop
toch wel globaal aan te sluiten bij het verloop van de laat-middeleeuwse (binnen)dijk.
Ook Christiaan Sgrooten heeft op een dergelijk voorbeeld teruggegrepen. Twee omstreeks
1552 gecorrigeerde kustgedeelten op de Van Scorel-kaart geven zekerheid, dat aan de kaart
een kartering uit het eind van de 15e eeuw ten grondslag ligt, namelijk bij Petten en
Zuid-Texel.
Bij de restauratie van de kaart op het atelier van het Rijks Prentenkabinet in l976-'77
ten behoeve van de Van Scorel-tentoonstelling te Utrecht, kwam een weggeplakte voorstelling
van een dorpskerk van Petten binnen de bescherming van de Schoorlse dijk te voorschijn.
De kerk was vóór 1506 naar hoger terrein buiten en benoorden deze dijk verplaatst. Na het
wegplakken van de verouderde situatie is in 1552 de voorstelling door een andere hand
gecorrigeerd, waarbij de tussen 1549 en 1552 gerestaureerde Hondsbossche en een kerkje
zijn bijgetekend. 
Op Texel begeleidden in de oorspronkelijke tekening twee kustbakens de vaart door een
geul dicht onder de zuidwestkust tussen een Noorderhaaksbank en het eiland.
In het eind van de 15e eeuw verlandde de geul met aanhechting van de zandbank aan Texel.
Het ontstaan van een westelijker geul - het Spanjaardsgat - maakte een nieuwe bebakening
nodig. In 1552 bleek de oorspronkelijk getekende bebakening verouderd en is toen
weggeplakt. Dezelfde hand, die de situatie bij Petten corrigeerde, tekende hier twee
bakens aan de zuidzijde van Texel. De restauratie, die de oude bebakening aan het licht
bracht, laat in samenhang met de nieuwe bebakening de ontwikkeling tussen het laatste
kwart van de 15e eeuw in 1552 zien. Het algemene kaartbeeld van Van Scorel is
eind 15e-eeuws. De intekening van dorpstorens en andere gegevens wijzen op
waarneming ter plaatse, terwijl de verbeteringen van 1552 in de situatie bij
Petten/Hondsbossche en Marsdiep/Zuid-Texel aantonen, dat het gecorrigeerde kaartbeeld
inderdaad naar voorbeelden is vervaardigd.


1981: M. (Marijke) Donkersloot-De Vrij, p. 133
----------------------------------------------
673 blw.IV [Het Noordelijk deel van Noord-Holland vanaf Petten, met de eilanden Texel
en Wieringen]
door [Jan van Scorel, waarschijniijk in 1552]
ms., gekleurd, 80 x 240 cm.
schaal ca. 1 : 25.000 (grote vertekening), het noorden links
De kaart bevat Jan van Scorels bedijkingsplan van de Zijpe (eerste bedijking). De, op
de kaart voorkomende, nederzettingen als ook tal van menselijke bedrijvigheden zijn
op schilderachtige wijze weergegeven. Er is in de literatuur enige verwarring
betreffende de auteur van deze anonieme en niet gedateerde kaart. Van 't Hoff
suggereert, dat de kaart aansluit op kaart nr. 669 en wil haar daarom toeschrijven aan
Jacob van Deventer. Ook wordt de kaart op sommige plaatsen in de literatuur
toegeschreven aan Cornelis Scorel, maar dat berust op een vergissing. Het laatste
woord hierover lijkt tot dusver te zijn gezegd door Schoorl (1976), die nieuwe
bewijzen aanvoerde en de kaart vrijwel definitief aan de bekende kunstschilder
Jan van Scorel toeschrijft die haar naar alle waarschijnijkheid vervaardigde
tussen 31 mrt en 24 mei 1552. Bij de restauratie van de kaart in 1976 bleek dat zij
op sommige plaatsen (o.a. bij Petten) is verbeterd d.m.v. opgeplakte stukjes papier.
Vergelijk de schematische kaart van de te bedijken Zijpe met plan voor de te
stichten dorpen aangegeven door kerken met heiligennamen; mogelijk een kopie van
een kaart van Jan van Scorel, ca. 1550, vervaardigd eind 16de eeuw
(A.R.A. Hingman 2473) en de verkleinde kopie van deze kaart door P. van Burgh uit
1650 (Hingman 2474); een afbeelding ervan geeft H. Schoorl (1976) op p. 4, en
(1979) p. 28. De verkavelingskaart die van de in 1552 bedijkte Zijpe werd gemaakt
door Simon Meeusz. van Edam in 1553 wordt eveneens bewaard in het A.R.A., Archief
Huis Duivenvoorde 627, reg. 93.252, volgens Schoorl (1976), die er een afbeelding
van geeft op p. 11.
lit. Catalogus van de tentoonstelling Jan van Scorel in Utrecht, Centraal Museum
     Utrecht 1977, cat.nr. 15 en 16 (met afbeeldingen). S.J. Fockema Andreae en
     C. Koeman (1972) p. 29; B. van't Hoff (1953) p. 12; H. Schoorl (1973)p. 513,532, 
     fig. 30 en 41 afbeeldingen van kaartdetails, (1975) p. 255, 256, fig.9 en l0, 
     afbeeldingen van kaartdetails, (1976) met de afbeelding van de gehele kaart en 
     verkleinde kleurenreproduktie van de linkerhelft en (1979) p. 357; 
     J. Westenberg(1961) p. 50 en kaartfoto 3, afbeelding van een kaartdetail; 
     F.C. Wieder (1918) p. 684 nr. 155.
A.R.A. Hingman 2486.


1961: J. Westenberg, p. 50
--------------------------
Een anonieme handschrift-kaart, die te dateren is op 1553 (Hingman, 2486, kaartfoto 3),
in kleuren geschetst op formaat 78x240, het noorden links en strekkende noord-zuid van
Eierland (22) tot de Hondsbossche, met inbegrip van Wieringen, is voor ons vooral van
belang vanwege de afbeelding van het Hondsbosch en van de eerste bedijking van de Zijpe.
In het sterk vertekende Koegrasgebied is vlak benoorden Callantsoog voor het eerst een
klein zeegat aangegeven.


Bron getoonde kaart:
====================
Den Haag, Nationaal Archief

Internet:
=========
- http://www.hetopenboek.nl/htm/scorelkaart.htm
  Texel omstreeks 1552, kaartfragment toegeschreven aan Jan van Scorel (details De Koog,
  Oosterend, De Westen/Den Hoorn en Den Burg)
  http://www.hetopenboek.nl/htm/tekstballade1.htm

Enkele details uit de kaart van Jan van Scorel

Petten met twee kerken (na de restauratie van de kaart)

't Oghe, het huidige Callantsoog

Dijkwerkers

Keyns en Schagen