Door: G.J.H. (Gerard) van Nes en L.F. (Frank) van Loo

Wordt gepubliceerd in de Zijper Historie Bladen (ZHB) 24e jrg.nr.1 (maart 2006), p...
Aangeboden aan de ZHB-redactie: 28 januari 2006

Inleiding
De collectie van het Zijper Museum omvat ook 'oude cartografische kaarten' van de Zijpe, echte afdrukken van de oorspronkelijke kopergravures, die vervolgens al of niet in die tijd met de hand ingekleurd zijn. Voorts zijn er facsimilé's, veelal 20e eeuwse (1:1) afdrukken van eerdere, originele afdrukken.
In de Zijper Historie Bladen van 2005, nummer 3, p.3-6, verhaalden we van onze zoektocht naar het 'hoe en wat' van het 17e eeuwse Kaerius-Pitt kaartje uit de collectie (zie ook op de omslag van dat nummer).

Deze keer begonnen we een zoektocht naar het 'hoe en wat' van een verkleinde reproductie van de fraaie kaart van Baptista van Deutecom uit 1600. De stichting 'De Zijper Molens' heeft, naar wij vermoeden begin jaren tachtig, er een flink aantal van laten drukken en toen voor vijf gulden te koop aangeboden in de toenmalige Oudheidkamer Zijpe, thans Zijper Museum. Al geruime tijd is deze verkleinde reproductie uitverkocht. De huidige en de nog in leven zijnde oud-bestuurders weten er het fijne niet (meer) van. Oud-voorzitter Glijnis meende zich te herinneren 'dat er een koperplaat van deze kaart bij de gemeente was...'.

De fraaie Zijper kaart van Baptista van Deutecom uit 1600, waarvan de koperplaat (nog) spoorloos is.
(Klik op de afbeelding voor uitgebreide informatie over deze kaart)

Koperplaat
Navraag bij de gemeente leerde dat er wel degelijk een originele koperplaat is. Omstreeks 1994 was die plaat door een medewerker van het Stedelijk Museum Alkmaar deskundig schoongemaakt en vervolgens waren er afdrukken van gemaakt. De gemeente gaf en geeft die, mooi ingelijst, aan mensen die iets bijzonders voor de gemeente gedaan/betekend hadden/hebben. Een heel aardig geschenk.

Maar, deze koperplaat is niet die Baptista van Deutecom uit 1600, doch van graveur Reinier Persijn op basis van het landmeet- en kaarttekenwerk van Jan Dirksz. Zoutman. Het is de éénbladsuitvoering van 39 x 24.5 cm uit 1664. Deze 'kleine Zoutman-kaart' is onder meer opgenomen in een boekje uit ca. 1720 bevattende vijftien ingekleurde kaarten van de Beemster en andere Noord-Hollandse polders (1)

De Zoutman-koperplaat (van de kleine kaart) wordt, met de nodige zorgvuldigheid,
door de burgemeester van Zijpe overhandighd aan medewerkers van het Zijper Museum.
(Foto Linda Schirmann).

Begin dit jaar werd deze koperplaat door de burgermeester van Zijpe, mevrouw Van Apeldoorn-Pruijt, overgedragen aan de Zijper Museum medewerkers Frank van Loo en Gerard van Nes. Een kostbare aanwinst voor het museum.

Nog meer koperplaten
Het Zijper Museum had overigens al de koperplaten van de 'grote Zoutman': 162 x 116 cm, ook gegraveerd door Reinier Persijn, en bestaande uit 6 kaartkoperplaten plus een enkele en een dubbele met de wapens van de toenmalige dijkgraaf en heemraden van de Zijpe en Hazepolder. Die heren waren in 1664/1665 zowel de opdrachtgevers voor het landmeetwerk van Jan Dirksz. Zoutman als voor het tekenen van de kaart als (op basis daarvan) voor het maken van de kopergravures door Reinier Persijn. Het Zijper Museum heeft drie afdrukken van deze 'grote Zoutman', een indertijd ingekleurde, een niet ingekleurde, en een helaas zwaar beschadigde op linnen (opgerold).

De negenvoudige Zoutman-kaart uit 1665, waarvan de koperplaten in het bezit zijn van het Zijper Museum.

Er is nog een versie: 66 x 44.5 cm; daarvan is er wel een afdruk in de collectie van het Zijper Museum, maar niet de koperplaat. Dat het museum wel de koperplaten van de andere twee versies heeft, is al heel bijzonder.

Koperplaat van de 'kleine' Zoutman-kaart.
De afbeelding op de koperplaat is vanzelfsprekend gespiegeld t.o.v. de uiteindelijke afdruk.

Koperplaten zijn namelijk zeer zeldzaam. (2) De meeste platen werden voor commercieel gebruik gemaakt (meestal ten behoeve van een atlas) en zijn later hergebruikt: enigszins aangepast, nog eens aangepast en later omgesmolten. Koper was vroeger een kostbaar materiaal, vandaar dat het nauwelijks bewaard bleef.
Vooral in opdracht van bijvoorbeeld een waterschap vervaardigde exemplaren kunnen er nu nog zijn, zoals de hiervoor genoemde koperplaten. Van het waterschap de Zijpe en Hazepolder, de opdrachtgever in 1664/1665, zijn ze na eeuwenlange bewaring (en waarschijnlijk vele afdrukken voor allerlei doeleinden) bij de gemeente Zijpe terechtgekomen en vervolgens in de Oudheidkamer/Zijper Museum.

Afdruk van de 'kleine' Zoutman-kaart uit 1664

De makers: Jan Dirksz. Zoutman en Reinier Persijn
We weten niet waar hij in 1613 of 1614 geboren werd, maar Zoutman overleed op 24 juni 1679 in Alkmaar. Hij was tekenaar en kaartinkleurder van beroep; zijn kleurgebruik is geheel eigen, je herkent het zo. Hij woonde en werkte van circa 1630 tot omstreeks 1640 in Amsterdam. In Alkmaar werkte hij, van 1662 tot 1670, samen met landmeter/kaarttekenaar Jan Heymenberch. Op 6 maart 1664 werd Zoutman zelf geadmitteerd als landmeter door het Hof van Holland. Vrij snel daarna kreeg hij de opdracht van de Zijpe en Hazepolder.
Jan Dirksz. schreef een boekje ('verlichterij-voorschriften') over het versieren en inkleuren van kaarten (3), dat in 1679 gekopieerd werd door de Alkmaarse chroniquer Simon Eikelenberg.
Grote bekendheid verwierf Zoutman door zijn medewerking als kopiist en inkleurder aan de verzamelatlas van Laurens van der Hem, de atlas Blaeu - van der Hem, die zich bevindt in de Oesterreichische National Bibliothek te Wenen. (4) In deze atlas bevinden zich ook een tweetal Zoutman kaarten van de Zijpe, onder andere een manuscriptkaart. (5)

Graveur Reinier Persijn werd omstreeks 1615 in Alkmaar geboren en overleed in Gouda op 23 november 1668. Hij was ook tekenaar, schilder en dichter en werkte in Rome (163? en 1646), in Amsterdam (1642-1644?) en Gouda (1645-1668). Persijn graveerde dus in 1664 en 1665 de drie verschillende versies van de Zoutman-kaart. (6)

Noten/Literatuur:

1. Origineel in het bezit van het Waterlands Archief te Purmerend (inv. nr. kaart Zijpe KA00427).
2. M.M.Th.L. (Marc) Hameleers, Oude Nederlandse koperplaten met afbeeldingen van kaarten, in: Antiek, 25.5 (1990), p. 241-249
3. G.J.E. (Truusje) Goedings, Het verlichterij-boekje van de landmeter Jan Dirksz. Zoutman (1613/14-1679), in: Caert-Thresoor, 9, 1990, nr. 1, p. 1-7.
4. G.J.E. (Truusje) Goedings, De gekleurde manuscriptkaarten van Jan Dirksz. Zoutman voor de Atlas Blaeu-van der Hem, in: Caert-Thresoor, 9, 1990, nr. 1, p. 57-63.
5. P.C.J. (Peter) van der Krogt en E.P.J.M.(Erlend) de Groot, The Atlas Blaeu-van der Hem of the Austrian National Library, volume II: Italy, Malta, Switzerland and the Low Countries, descriptive catalogue of volumes 9-17 of the Atlas. - 't Goy-Houten; HES Publishers, 1999.
   De gedrukte kaart heeft cat.nr. 15:54, de manuscriptkaart 16:08.
6. Y.M. (Marijke) Donkersloot-de Vrij, Repertorium van Nederlandse kaartmakers 1500-1900, Utrecht 2003, p.101/2 ( http://www.maphist.nl/Repertorium_van_Nederlandse_kaartmakers.pdf)