Venster 6:
1421: De St. Elisabethsvloed en de aanzet tot de Hondsbossche Zeewering

De adellijke Jan van Egmond werd op 15 mei 1421 beleend met het Noorderambacht van Petten. Daarbij werd de oostgrens van dit ambacht of deze heerlijkheid bepaald op zo'n 350 meter van het St. Maartenszwin in het waddengebied van de Zijpe.
Ook de grens met de heerlijkheid Callantsoog is toen vastgesteld: het denkbeeldige verlengde van de St. Maartensweg (nu Zeeweg) door de duinen naar zee. [zie venster 1722]

Het St. Maartenszwin

St.-Elisabethsvloed
Jan van Egmond had pech: in de nacht van 18 op 19 november 1421 spoelde de beruchte St.-Elisabethsvloed een deel van de smalle (Hondsbossche) kustduinen weg, waardoor z'n landerijen overstroomden. Maar de Pettemer bevolking had nog veel meer pech. Men vluchtte voor de overstroming naar de wat hoger gelegen kerk van Petten, maar die werd omringd door het zeewater en stortte uiteindelijk toch in. Ongeveer 400 Pettemers zouden daarbij omgekomen zijn. Slechts drie overleefden de ramp met de kerk, waaronder de priester Adalardus, die later pastoor van Groet zou worden.

Fragment van een oude prent van de St.-Elisaberthsvloed in 1421

Het mirakel van het Heilige Bloed
Door de overstroming in november 1421 kwam het zeewater in de laagte waar nu het Noord-Hollands kanaal is en zelfs tot in de buurt van Bergen (Zanegeest). Daar vond de schout de volgende dag een kistje met de kerkschatten van Petten. Inclusief de ciborie, het mooie doosje met de heilige olie en de hosties. Het in dat doosje gedrongen zeewater werd in de kerk van Bergen in een schaal gegoten en weggezet. Een half jaar later, rond Pinksteren, bleek dat zeewater verdwenen en in de schaal lag een laagje rood stof. Dat moest bloed van Christus zijn, 'het mirakel van het Heilig Bloed'. Dat leidde tot de bouw van een kapel te Zanegeest, tussen Alkmaar en Bergen. Daar trokken jaarlijks rond Pinksteren grote aantallen pelgrims heen. Bergen werd een bekend bedevaartsoord. Ook tegenwoordig is er nog geregeld een stille omgang.

Overzicht van de heilige bloed-vereringsplaatsen in de Nederlanden

Fresco van Jaap Min in de Petrus en Pauluskerk te Bergen, ca. 1950.
Te zien zijn o.m. de doorbraak en de kerk van Petten alsmede de vondst van het kistje.

Voortdurende kustverdediging
In 1422 is op bevel van de graaf het gat in de duinenrij gevuld door mensen uit de Kennemer dorpen. Tien jaar later wierpen de Rijnlanders (bezuiden Haarlem) een zanddijk op achter de gehavende duinen, de zogenoemde Rijndijk. Filips van Bourgondië (1419-1467) bepaalde in 1466, op grond van een inspectierapport, dat er een slaperdijk achter die zanddijk gelegd moest worden. Elf jaar later kreeg Haarlem als 'hoofdstad' van Kennemerland bij octrooi van Maximiliaan van Oostenrijk toestemming om een omslagregeling voor het Noorderkwartier te maken voor het onderhoud van de zeewering.
Geleidelijk tekende zich een organisatie af, die zou uitgroeien tot het hoogheemraadschap van de Hondsbossche en Duinen tot Petten. Zeker nadat keizer Karel V in 1555 een zelfstandig waterschap instelde. Vanaf 1506 waren er strandhoofden gebouwd, imposante bouwwerken van eikenhout, 85 meter lang en 3,5 meter breed. En langs de duinvoet kwam een 500 meter lange eiken palenrij, opgevuld met klei.

De strandhoofden bij Petten

Twee nieuwe Zijper gaatjes
Door de St.-Elisabethsvloed van 1421 ontstonden twee nieuwe 'Zijper gaatjes' in de duinenrij benoorden Petten. Bij stormvloeden sloeg daar zeewater door; water en wind, aanvoer uit zee en verstuiving zorgden voor vulling en ophoging van het westelijk deel van de Zijper boezem.
Bij noordwester storm bedreigde het in die boezem opgestuwde zeewater de Westfriese Omringdijk in het oosten en de Schoorlse Zeedijk in het zuiden. Wanneer zou die Zijpe eindelijk eens helemaal bedijkt gaan worden zullen vele Westfriezen zich herhaaldelijk afgevraagd hebben.

Bronnen:

• H. Schoorl, De wordingsgeschiedenis van de Zijpe, in: Historisch Geografisch tijdschrift 3e jrg. (1985) nr. 3, p. 65-75;
• W. Siewertsen, Toen gebeurden er nog wonderen, in: ZHB 23e jrg.nr.4 (december 2005), p.12-14;
• D. Aten, Stormenderland. Canon waterstaatsgeschiedenis Holland boven het IJ 700/2008, 2009, p. 18/19; Die water keert. 800 jaar regionale dijkzorg in Hollands Noorderkwartier, Alkmaar/Edam 1994, p. 96/97.

Tekst: Frank van Loo