Venster 7:
1551/52: Jan van Scorel neemt het initiatief tot bedijking van de Zijpe

Een boeiende man deze Jan van Scorel (1495-1562). over wie je een boek zou kunnen schrijven. Hanny Alders deed dat: de biografische roman 'Een leven in schetsen' [Schoorl 1995]. In Schoorl kwam hij op 1 augustus 1495 ter wereld, als natuurlijke ['onechte'] zoon van Diewer Aertsd., een boerendochter afkomstig uit Warmenhuizen en dorpspastoor Andries Ouckeijn.

Het beeldje van Jan van Scorel, in 1985 gemaakt door Elly Baltus, voor het voormalige raadhuisje van Schoorl

Opleiding
Jan bezocht op kosten van de parochie de Latijnse school in Alkmaar en volgde vervolgens een opleiding tot kunstschilder op kosten van de heren van Egmond. Mogelijk eerst bij Cornelis Buys in Alkmaar, daarna bij Cornelis Willemsz. in Haarlem en van 1512 tot omstreeks 1517 in de werkplaats van Jacob Cornelisz. van Oostsanen te Amsterdam. Als gezel zou hij zijn opleiding hebben afgesloten bij de Zuid-Nederlandse schilder Jan Gossaert, die vanaf 1517 een tijd in Utrecht werkte. Waarschijnlijk vertelde Gossaert over zijn Italiëreis en verblijf in Rome in 1509.

'Grand tour'
Van 1518/19 tot 1524 was Jan van Scorel op 'vormende' reis in Europa en zelfs wat daarbuiten. In 1518/19 verbleef hij in Karinthië [nu Oostenrijk], in 1520 trok hij naar Venetië en van daaruit ondernam hij een pelgrimstocht naar Jeruzalem/Het Heilige Land. In de zomer van 1522 vestigde hij zich in Rome, waar hij 'conservator' van de pauselijke verzamelingen werd, als opvolger van de schilder Rafaël, door wiens werk hij sterk beïnvloed werd. Begin 1522 was Adriaan Florisz. Boeyens (1459-1523) tot (enige Nederlandse) paus benoemd. Na diens overlijden reisde Van Scorel terug naar Utrecht, waar hij onderdak vond bij een deken, eertijds kanunnik, wat Van Scorel in 1528 ook zelf zou worden.

Jan van Scorel omstreeks 1528; zelfportret

Agatha
Als geestelijke mocht Jan van Scorel niet trouwen of met een vrouw leven, maar hij deed dat toch. Evenals zijn vader en veel collega's. Hij woonde samen met Agatha Ysacksd. van Schoorhoven; ze kregen zes kinderen: vier zoons en twee dochters.

Ateliers en leerlingen
Zijn eerste schilderswerkplaats vestigde Van Scorel in Haarlem, waarheen hij vanwege politieke troebelen in 1527 was uitgeweken. Hij bleef er tot 1530. Deze werkplaats was qua omvang en organisatie uitzonderlijk. Zijn volgende atelier in Utrecht (1530-1562) kende zijn grootste productie van 1535 tot 1545. Van z'n vele leerlingen was in Haarlem de belangrijkste Maarten van Heemskerck van 1528 tot 1530 en Utrecht de omstreeks 1540 in Antwewrpen geboren Anthonie Mor van Dashorst, ofwel Antonio Moro. Jan van Scorel introduceerde de vormentaal van de Italiaanse renaissance in de Noordelijke Nederlanden. Door 20e eeuwse kunsthistorici werd hij 'de Leonardo [da Vinci] van het Noorden'en 'de Rubens van de 16e eeuw' genoemd. Hij verkeerde in de hoogste kringen.

(Aan) Jan van Scorel's (toegeschreven) illustatieve kaart van de Texel (links) en Zijpe (rechts),
vervaardigd t.b.v. de octrooi-aanvraag voor de eerste bedijking van het Zijpe.
Zie voor uitgebreide beschrijving van deze kaart: www.zijpermuseum.nl/maps/1552_scorel/index.html

Bedijkingsplannen
Van 1547 tot 1549 was Van Scorel te ziek om zijn normale werk te kunnen doen. Hij kreeg toen het idee om het waddengebied tussen Texel, Wieringen en Petten/Callantsoog te bedijken. In Venetië had hij de drooglegging van de moerassen aldaar gezien en hij had zich verdiept in de studies en waterbouwkundige werken van Leonardo da Vinci. In 1550 was hij in Gent, waar hij op verzoek en samen met Lancelot Blondeel uit Brugge, 'de Aanbidding van het Lam Gods' van de Gebroeders Van Eyck in de St.Baafskathedraal reinigde en restaureerde. Een grote eer. Mogelijk heeft Jan van Scorel in Gent contact gehad met keizer Karel V of diens zoon Filps II, die daar geregeld verbleven, over zijn bedijkingsplannen.

De Vlamingen mr Nicolaas Nicolai en diens zwager Willem Moys werden zijn compagnons voor de bedijking van de Zijpe, waarvoor hij van keizer Karel V toestemming (octrooi)kreeg.

Akte van octrooi van Karel V voor Jan van Schorel, priester kanunnik van St. Mariën te Utrecht om de Zijpe te bedijken onder gehoudenheid met de kerkmeesters van Schagen tot overeenkomst te komen over 4 morgen land bij de Keynze en een veer tussen Petten en Huisduinen, door Joost van Borselen, heer van Schagen, als man en voogd van Josina van Schagen aan de kerk van Schagen in leen gegeven, 1552, eenvoudig afschrift en extractafschrift, z.j. (16e of 17e eeuw).
In bezit bij: het Noord-Hollands Archief in Haarlem.

De bedijking kon van start, maar al in 1556/57 moest er herbedijkt worden. Van Scorel verkocht veel van zijn grond in de Zijpe aan zijn compagnons. Maar hield kennelijk wel wat over, want zijn oudste zoon Pieter van Scorel, ook genaamd Sypenes, wijnhandelaar in Den Haag, werd in 1597 heemraad van de Zijpe en dan moest je zelf grond in de bedijking hebben. Vader Jan was op 6 decemner 1562 in Utrecht overleden.

Bronnen:

• L.M.Helmus, Scorels Roem. Hoe een Utrechtse schilder de Renaissance naar het Noorden bracht, Utrecht 2009;
• M.Faries en L.M. Helmus, De Madonna's van Jan van Scorel 1495/1562. Serieproductie van een geliefd motief, Utrecht 2000;
• NRC-Handelsblad 24-1-1998;
• P. Dekker, Godert van Bocholt. Enige heer, grootgrondbezitter en zoutzieder van de Zijpe, Schoorl 1998;
• P. Dekker, Oude boerderijen en buitenverblijven langs de Zijper Grotesloot, p.360;
• H. Schoorl, 't Oge, p.67, 69-85.

Zie ook:

• 'Jan van Scorel; Een Leven in Schetsen' (biografische roman), Hanny Alders, Uitgeverij Conserve; 1995; p. 165-178.

Tekst: Frank van Loo