Venster 19:
1733: De Zijpe krijgt een weeshuis

Eerst weesmeesters
Het bestuur over de bedijking de Zijpe werd in 1596 bij octrooi geregeld. Voorzien werd in allerlei zaken, zo ook de wezenzorg. Net als elders zouden er een weeskamer en weesmeesters komen. In 1618 werden drie weesmeesters aangesteld, drie jaar later volgde de weeskamer. Die weeskamer was geen ruimte in een gebouw, maar een papieren instituut. De drie weesmeesters maakten er deel van uit en zij moesten het beheer over de eigendommen van de wezen en hun verzorging regelen. Kinderen, die beide ouders verloren hadden, werden volle wezen genoemd en dienden bij voorkeur bij familie ondergebracht te worden. Of als dat echt niet kon, tegen betaling, bij een arme weduwe. De nieuwe verzorger moest de wees voeden 'met kost en drank, kleden naar zijn of haar stand, doen leren lezen en schrijven' en arme wezen 'voorbereiden op een handwerk'.
In de periode 1648-1748 waren de Zijper weesmeesters meestal jonge telgen uit Amsterdamse en vooral Alkmaarse regenten- en rijke koopliedengeslachten met een vaak aanzienlijk grondbezit en een buitenverblijf in de Zijpe. Ze waren gemiddeld negen jaar in functie.

Weeshuis
Op 9 januari 1728 legateerde mr Jacob van Strijen, oud-president schepen van Amsterdam en grootgrondbezitter in de Zijpe, 15.000 gulden [een landarbeider verdiende 200 gulden per jaar] aan de polder. Om een weeshuis van op te richten en de arme wezen te onderhouden. Ruim twee jaar later legateerde zijn schoonzuster Cornelia van Bambeeck (weduwe mr Quirijn van Strijen) de hofstede 'Uijt den Haak' plus zo'n 30 ha land aan de Groote Sloot oostzijde bezuiden Schagerbrug ten behoeve van het op te richten weeshuis. Op 22 juni 1733 verleenden de Staten van Holland en West-Friesland octrooi aan het Zijper polderbestuur om een weeshuis te starten. Daartoe werd de hofstede voorzien van twee vleugeltjes voor de huisvesting van de wezen.

Het grondplan van het weeshuis in 1826 (start kadaster)

Reglement
Het weeshuisreglement van 1771 biedt een inkijkje. De dagelijkse leiding was in handen van een binnenvader en 'moeder. De binnenvader moest zorgen voor het optimaal gebruik van het wei- en akkerland van het weeshuis, het melken van de koeien, het bereiden van de kaas en de boter, dat er op tijd geoogst werd, dat de vruchten uit de boomgaard en de aardappelen, erwten, bonen en andere groenten uit de eigen tuinen geteeld en droog ingezameld werden. Die weeskinderen die hij daartoe het meest geschikt achtte moesten het werk doen. De kinderen mochten niet zonder toestemming in de tuinen; indien toch: voor straf het blok. Op stiekem vruchten plukken stond acht dagen op water en brood.

Blok aan het been. Met een ketting en een boei aan het been bevestigd. De wees kon het achter zich aan zeulen, maar meestal werd het opgetild. Het afgebeelde blok [uit een Leids weeshuis]is 46 bij 19 bij 16 cm, weegt 9,5 kilo; de ketting is 104 cm lang. Sommige Leidse wezen moesten in de 18e eeuw op zondag met het blok aan het been meelopen in de rij weeskinderen van en naar de kerk.

Het Zijper weeshuis liet zich er op voorstaan dat de wezen tot ervaren agrarische krachten werden opgeleid, gewild door de boeren in noordelijk Noord-Holland.
De binnenmoeder leidde de huishouding: het bereiden van de maaltijden, het maken, verstellen en wassen van de kleding en het beddegoed. De weesmeisjes voerden een en ander uit en werden zo opgeleid tot dienstbode.

Het Algemeen Weeshuis in 1920

Vast stramien
Het leven in het weeshuis verliep volgens een strak stramien:

• om 6 of 7 uur 's morgens (zomer of winter) ontbijt in de keuken: een beschuit en een roggeboterham met boter en alleen op zondag kaas. De weesvader bad voor het ontbijt en dankte na afloop. Een van de weesjongens las tijdens de maaltijd voor uit het Nieuwe Testament. De weesvader sneed de boterhammen, de weesmoeder smeerde er boter op.
• om 12 uur 's middags (of zoals het uitkwam met het werk) was het warme middagmaal: veelal peulvruchten, groenten, af en toe vlees en altijd een snee brood met kaas erbij. Gebed vooraf, bijbelvoorlezing tijdens en dankzegging na de maaltijd.
• om 19 of 20 uur (winter of zomer) het avondeten: twee stukken roggebrood met kaas of kanemelkse- of gortepap. Gebed, voorlezing, dankzegging.

De jongens en meisjes sliepen strikt gescheiden in aparte vleugels met twee of drie in kribben, afhankelijk van het aantal opgenomen wezen. Voor het naar bed gaan sprak de weesvader nog een avondgebed uit. Op zondag, als er gepreekt werd in Schager- en/of St. Maartensbrug, gingen ze met z'n allen naar de kerk.

Van 1825 tot 1854 was het Zijper weeshuis buiten gebruik. De wezen werden, min of meer gedwongen door koning Willem I, naar Veenhuizen bij Assen (Maatschappij van Weldadigheid) gestuurd. In het jaar van de invoering van de Armenwet (1854) werd het Zijper weeshuis weer in gebruik genomen. Maar in augustus 1895 brandde het af als gevolg van hooibroei. Nieuwbouw volgde: een apart weeshuis (later Huize Van Strijen genoemd, naar de stichters) en een boerderij met werkmanshuisje.

Het weeshuis rond 1970

Na 1910 zaten er op een gegeven moment nog maar twee wezen in het tehuis. Toen is besloten dat per 1919 ook halfwezen en voogdijkinderen opgenomen mochten gaan worden.

Bronnen:

• L.F. van Loo en A. van Loo-Mulder, De wezenzorg in de Zijpe en Petten. [in voorbereiding]
• Zijper Museum inventaris nrs: 0033 0035 3578-3581 3918 4162 4169.

Tekst: Frank van Loo