Onderwijs in de Zijpe en Petten 1600-1970

Expositie in het Zijper Museum vanaf 1 maart 2006 tot eind 2006

Inleiding
In het Zijper Museum zijn in 2006 twee exposities te zien: de ene over het lager onderwijs in deze gemeente in de 20e eeuw en de ander over hoe de Zijpe en Petten vanaf ongeveer 1550 in kaart zijn gebracht (cartografie).
De Zijpe en Hazepolder werd bedijkt tussen 1552 en 1597; de vierde poging in 1596/97 was succesvol. De te ontginnen gronden waren eigendom van rijke kooplieden van elders, die in de 17e en 18e eeuw de zomermaanden doorbrachten op hun buitenverblijven in de polder en die het voor het zeggen hadden in het polderbestuur. Een gemeentebestuur kreeg Zijpe pas na 1800. Het ontginnen werd gedaan door pachters en knechten uit de directe omgeving, die zich hier vestigden, evenals ambachtslieden met hun gezinnen.
Het was de periode van de 80-jarige oorlog, de Opstand tegen het katholieke Spaanse gezag. In de noordelijke Nederlanden werd het protestantisme dominant en dat geloof bepaalde in sterke mate de verdere uitbouw en de inhoud van het onderwijs.

1600-1800: zes schooltjes
In 1674, toen de dorpen in de Zijpe nog nauwelijks iets voorstelden en men verspreid door de hele polder woonde, waren er vijf schoolmeesters in de Zijpe en een in Petten [zie hierna]. In de Zijper polder C (Schagerbrug) was dat meester Barthlomeus, tevens voorzanger van de kerk; in de polder H (St. Maartensbrug) Jan Adriaensz., tevens notaris, bode en chirurgijn; aan de Oudesluis meester Jan de Vlaming, ook voorzanger; in de polder O meester Pieter Guldewagen en aan de Ruigeweg (Burgerbrug) ook een Jan Adriaensz., tevens koehouder.

St.Maartensbrug vanuit het oosten gezien; gewassen pentekening door J. Stellingwerf; 1676.
Provinciale Atlas van Noord-Holland, Haarlem.

Kerk en overheid vonden het nauwelijks nodig dat het gewone volk leerde schrijven en rekenen. Het ging vooral om lezen (van de bijbel). Maar de dorpsschoolmeesters waren vaak lieden van geringe ontwikkeling, wat niet zo vreemd was gezien de slechte arbeidsvoorwaarden: een laag basistractement en overvolle lokalen. Ze konden wel schoolgeld vragen (meestal in natura) van die ouders die niet armlastig waren.
Zo'n zeventig jaar later, in 1742, bestond het Zijper onderwijzersgilde uit Garmen Smak, tevens belastinginner, en Jan de Jongh, ook koster/voorzanger/doodgraver resp. in Schagerbrug en St. Maartensbrug. Klaas Groot was de schoolmeester en voorzanger van Oudesluis. Gerrit Witt was zijn collega in Burgerbrug; het schoolhuis stond naast de Mennistenkerk (doopsgezind) aan de Eenigenburgerweg, hoek Ruigeweg in de Polder G. Wijnand Rootjes was de schoolmeester en belastinginner in 't Zand.

Schagerbrug vanuit het oosten gezien (Dubbele Buurt); sepiatekening door Cornelis Pronk; 1730.
Provinciale Atlas van Noord-Holland, Haarlem.

De kinderen verzuimden veel in de zomermaanden, maar in de wintermaanden waren er vele tientallen kinderen per schooltje. Van alle leeftijden door elkaar en meestal in bankjes. Pas als ze min of meer konden lezen en aan het schrijven toewaren kwamen ze aan tafels te zitten. Maar veel kinderen waren dan al van school. (3)

Het reglement van 1821
In 1817 waren de Zijper onderwijzers: F. Jongerling, C. Siemers, J. Rampen, P. de Waard en G. Jongejan - ook nu nog bekende namen in deze gemeente. Er waren perioden dat het armbestuur redelijk bij kas zat en de kinderen van de armen naar school stuurde en daarvoor betaalde. Maar als het tegenzat, zoals in de jaren '20, dan bleven "de kinderen van arme en behoeftige ouders verstoken van een groot gedeelte van het schoolonderwijs", tenzij de gemeente betaalde - maar die had voor 1851 niet of nauwelijks eigen geldmiddelen.
Het reglement van 1821 bepaalde dat de lessen het hele jaar door waren van 8-11 en van 13-15 uur. Op donderdag of zaterdag een vrije middag, naar keuze van de onderwijzer. Vakanties: met Pinksteren acht dagen en met Pasen, Kerstmis en de kermis op het dorp drie dagen. Competitie onderling onder de leerlingen werd sterk gestimuleerd, zo was er iedere woensdag schrijven 'om den voorrang' en de rangorde die dan bepaald werd bleef een hele week van kracht. Voorts werden heel geregeld prijsjes en prijzen uitgeloofd voor goede schoolprestaties.
"De onderwijzers moesten de kinderen 'eerbied en gezag voor hunnen ouders alsmede voor de overheid inprenten'. Ook dienden de leerlingen 'eerbied voor bejaarde lieden te betoonen'en moest hen 'het onbetamelijke van dobbelen, vloeken en vechten gedurig worden voorgehouden". (4)

De kerk en school van Oudesluis; het kerkgedeelte is met riet gedekt, het gedeelte met de dakpannen is als school in gebruik; waterverftekening door Hendrik de Winter; 1744.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Geen verwarming
In 1827 schreef de burgemeester van Zijpe aan de gouverneur van de provincie Noord-Holland dat "de schoolgebouwen in deze gemeente des winters geene verwarming door vuur behoeven, vermits dezelve niet zeer groot zijnde (kleine lokalen) en de ondervinding geleerd heeft datde natuurlijke warmte welke door de leerlingen wordt veroorzaakt voldoende is tegen den invloed der koude; en dat alzoo het stoken van kagchels of vuren in de scholen, nadeelig zoude zijn voor de gezondheid der leerlingen, aangezien deze voor het aanmerkelijkst gedeelte uit den boerenstand en aan de vrije lucht gewoon, tegen de koude zeer goed bestand zijn". (5)
Rond 1840 werden door vijf onderwijzers 545 kinderen onderwezen. Burgerbrug, St. Maartensbrug en Schagerbrug blijken bij de inspectie elk "een nieuw, groot en welingerigt schoolokaal te hebben, Oudesluis een veel te klein lokaal en 't Zand een allerslechtst lokaaltje en schoolmeubelen". Ook het onderwijs is er slecht. En vijf jaar later was er nog geen verbetering: "de lokaliteit bezit niet ééne eigenschap van eenig goed schoolgebouw". Het lokaal is 30 vierkante ellen (een normale huiskamer van tegenwoordig) en er zijn 80 leerlingen... Maar in 1846 verrees in 't Zand een nieuwe school met onderwijzerswoning "op den hoogen stortgrond van het N.H.Kanaal aan de oostzijde" (Kanaalkade?). Oudesluis kreeg een nieuwe school en nieuwe meubilair in 1855. (6)

Nieuwe wet op het lager onderwijs 1857
Deze wet legde voor het eerst een 'vakkenpakket' op. De vakken lezen, schrijven, rekenen, taal, geschiedenis, aardrijkskunde, kennis der natuur en zingen moesten voortaan klassikaal gegeven gaan worden. Maar in Zijpe was men nog niet meteen zover. Daar was het systeem nog hoofdelijk en gekoppeld aan het te betalen schoolgeld: in de laagste klassen, waar men alleen spellen en lezen leerde, 6 cent per week; in de middelste klassen, met onderwijs in spellen, lezen en schrijven, 12 cent en in de hoogste klassen (ook rekenen) 19 cent. Eindelijk werden door deze wet de opleiding en de beloning van het onderwijzend personeel verbeterd. Zo gingen de (hoofd-)onderwijzers van de vijf Zijper dorpen f. 650-900; de hulponderwijzers daar f. 300 en de kwekelingen (in 't Zand en Anna Paulowna, waar geen hulponderwijzer was) f. 100 verdienen. De Anna Paulownapolder, drooggevallen in 1845, zou tot 1870 onderdeel van de gemeente Zijpe zijn. Sinds 1849 waren lichamelijke straffen verboden en nog steeds moesten prijzen en prijsjes de kinderen stimuleren te leren. (7)

1866: negen tellingen
De gemeenteraad van Zijpe besloot in 1866 dat de lagere school in 't Zand wel met een hulponderwijzer minder toe kon. Dat scheelde weer 300 gulden. Bij negen tellingen bleek het aantal leerlingen namelijk minder dan 100 te zijn en dat moest de hoofdonderwijzer toch wel alleen afkunnen (desnoods met een kwekeling). Maar burgemeester Van Doorn was het er niet mee eens, want het was in strijd met de wet én het algemeen belang. Gedeputeerde Staten van Noord-Holland stelden dat er gemiddeld maar liefst 116 leerlingen in 't Zand ingeschreven waren en dus werd het raadsbesluit van Zijpe ter vernietiging voorgedragen in Den Haag. En bij Koninklijk Besluit van 10 februari 1867 werd aldus besloten. De argumentatie: "het getal leerlingen dat aan eene school is ingeschreven of tot die school behoort, niet het getal leerlingen dat op zeker willekeurig of toevallig gekozen dagen bevonden is werkelijk in het schoollokaal aanwezig te zijn". (8) In 1867 kreeg de Anna Paulownapolder een tweede school, op het Kerkeland en er waren plannen voor een derde school in Van Ewijcksluis. Dan zouden de drie scholen op ongeveer gelijke onderlinge afstand staan en hoefde geen der kinderen meer dan een half uur te lopen naar (en van) school. (9)

Ontwikkelingen
In 1872 stond in het Provinciaal Verslag van Noord-Holland te lezen: "Het onderwijs in het lezen blijft op vele scholen vrij wat te wenschen overlaten. Een aantal onderwijzers is nog niet genoeg doordrongen van de noodzakelijkheid, dat men zich moet overtuigen of de leerling het gelezenen wel verstaat (begrijpt)". Ook werd gewezen op de noodzaak van veel meer hulponderwijzers. Dat zou wel goed komen want de schoolopzieners meldden: "het getal vrouwelijke kweekelingen neemt steeds toe. Zij voldoen over het algemeen zeer goed". Het provinciebestuur wees ook op het feit dat veel kinderen op hun negende of tiende jaar van school genomen werden. De jongens om iets te verdienen, de meisjes om (thuis) in de huishouding werkzaam te zijn. De herhalingsscholen, aan het eind van de middag of 's avonds, voor degenen die te weinig scholing in hun jonge jeugd gehad hadden werden, als ze er al waren, weinig bezocht. "Vandaar het verschijnsel dat vele volwassenen opgeven niet te kunnen lezen of schrijven". De leerplicht zou pas in 1901 ingevoerd worden. (10)

Nieuwe en ook 'bijzondere' scholen
Eind 1872 was in 't Zand een nieuwe openbare lagere school in aanbouw. Vier jaar later werd de nieuwe school van Schagerbrug in gebruik genomen. Meester Hoek van dat dorp zat meer dan 50 jaar in het onderwijs, met een hulponderwijzer 'deed' hij 170 leerlingen, in 1877 zelfs 180. De hulponderwijzer onderwees er toen 120 en de gemeenteraad benoemde een kwekeling erbij. Volgens de wet moest dat een hulponderwijzer zijn, maar die verdiende inmiddels f. 650-725 en een kwekeling kostte maar f. 200-400.
De school van Oudesluis werd in 1876 met zes meter verlengd. Drie jaar later telde deze school 145 leerlingen (80 jongens en 65 meisjes). In 't Zand kwam in 1880 een katholieke school, die ook bezocht ging worden door kinderen van de Stolpen tot Oudesluis. Al snel waren het er meer dan honderd.
Acht kinderen uit de Zijpe gingen in 1881 naar de protestants-christelijke school te Krabbendam.

Analfabetisme
Volgens het Provinciaal Verslag over 1876 bleef "het aantal mannen en vrouwen, dat bij huwelijksvoltrekking blijkt niet te kunnen schrijven, in het noorden (van de provincie) te hoog: 12,4% van de mannen (gemiddeld in Noord-Holland 4,96%) en 16,34% van de vrouwen (gemiddelde provincie 11,31%) [De Zijpe II, p.105/106] In 1840 berekende ik voor Zijpe: 1 op de 39 bruidegoms (2,5%) en 11 van de 39 bruiden (28%). (11)

Jubileum juf Burk; ze stond in 1910 vanaf 1885 voor de klas in Schagerbrug.
Collectie Jan Blaauw.

Handwerkjuf
Voor 150 gulden per jaar werd in 1883/84 een handwerkonderwijzeres in de Zijpe benoemd. Na enige tijd ontstond er in de gemeenteraad gesteggel over wat er met de produkten daarvan moest gebeuren, maar in 1885 werd beslist dat die in principe naar het weeshuis moesten. Regenten en binnenmoeder gingen op de school een en ander uitzoeken en achtten geschikt: borstrokken, slaapmutsen, broekjes en kousen.
In 1881 kwam trouwens de eerste onderwijzeres in Zijpe en al snel wordt het normale patroon op lagere scholen: de hoofdonderwijzer heeft de twee hoogste klassen, de hulponderwijzer de twee middelste en de onderwijzeres de twee laagste klassen. Die onderwijzeressen kwamen veelal uit burgerlijke milieus en het was voor hen de enige mogelijkheid om aan het werkeloos zitten wachten op een echtgenoot te ontkomen. Er waren aanvankelijk wel wat problemen omdat deze vrouwen niet de taal van de arbeiders spraken en die milieus niet kenden. Anders dan de onderwijzers, die veelal wel uit die kringen kwamen. Voor een jongen van armen huize met een goed verstand was onderwijzer worden vaak de enige mogelijkheid om tot een witte-boordenberoep te komen. (12)

De overbevolkte school van Petten
Ook Petten had van oudsher een school(tje). In 1866 verdiende de (hoofd)onderwijzer f. 700 per jaar en het schoolgeld was er 50 cent per kwartaal voor één kind, 90 cent voor twee kinderen uit een gezin en voor elk kind meer 30 cent extra. Dat was aanzienlijk lager dan het schoolgeld in Zijpe: voor de laagste twee klassen 65 cent per kind, voor de middelste klassen 130 cent en voor de twee hoogste 200 cent.
Begin jaren 1870 werd de Hondsbossche Zeewering bij Petten drastisch gerenoveerd. Dat betekende veel werk en tijdelijk waren er dan ook diverse gezinnen in Petten bijgekomen, waardoor de school overbevolkt raakte. Althans volgens het gemeentebestuur dat in de loop van 1873 extra geld daarvoor vroeg aan de provincie. Die liet de schoolopziener de zaak onderzoeken.
Deze man was in oktober 1872 voor het laatst in Petten geweest, toen er 96 kinderen bij de school ingeschreven waren, "waarvan 76 behoorden tot huisgezinnen die hunne vaste woonplaats hadden in de gemeente Petten, 8 tot gezinnen die er tijdelijk vertoefden en 12 tot huisgezinnen gevestigd in den Hazepolder (gemeente Zijpe)". Die laatste kinderen moesten nu maar naar Burgerbrug, waar voldoende ruimte was en niet te ver - volgens de schoolopziener. Gedeputeerde Staten wilden dat kinderen jonger dan zes jaar niet meer toegelaten werden tot de school in Petten. Maar de gemeente wilde dat juist wel, "omdat de ouders hun kinderen gewoonlijk al op tienjarige leeftijd van school halen om te gaan werken"; als ze op jongere leeftijd naar school gingen haalden ze nog vijf jaar lagere school.
Najaar 1873 bezocht de schoolopziener Petten opnieuw: "zo vol, zo bedompte atmosfeer - bijna 100 kinderen in één lokaal". Hij adviseerde om een hulponderwijzer aan te stellen en twee groepen te vormen. Een commissie van de provincie hield zich ook met deze zaak bezig en stelde voor om in de kerk, waarin de school werd gehouden, tijdelijk een tweede ruimte in te richten, zolang de bijzondere werken aan de Hondsbossche zouden duren. De minimumleeftijd voor de school moest zes jaar zijn en de kinderen uit de Hazepolder moesten in Zijpe op school. (13)
In 1874 was de consistoriekamer, gelegen boven het schoolokaal in de kerk van Petten, inderdaad tijdelijk tot tweede lokaal ingericht. Dat had zo'n 400 gulden gekost, voor rekening van rijk en provincie. Aan huur werd 75 gulden 's jaars betaald. De hoofdonderwijzer kreeg 100 gulden extra en moest het maar zien te redden, want de hulponderwijzer werd uitgesteld tot 1875.

Onderwijskrachten en leerlingen van de openbare lagere school van Petten; datum onbekend.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Een extra school in west-Zijpe?
Ook in 1874 klaagden ouders in het westelijk deel van de Zijpe bij het provinciebestuur over de grote afstanden die hun kinderen moesten afleggen naar de school in Burgerbrug. Ze pleitten voor een extra school aan de Mennonietenbuurt (kruispunt Belkmer- en Burgerweg, nu Pettemerweg). Dat zag de gemeente niet zitten; inspecteur en schoolopziener stelden voor dat deze kinderen naar de zojuist vergrote school van Petten zouden gaan, tegen een billijke vergoeding (f. 200). Het ging om kinderen uit de Hazepolder en van Pettemerkluft en omgeving. (14)
In 1889 had de school in Petten al drie onderwijskrachten. Inderdaad, een hoofdonderwijzer, een (hulp)onderwijzer en een onderwijzeres. De school werd gemiddeld door 98 kinderen bezocht, die vrijwel allemaal gratis onderwijs kregen. Aan schoolgeld werd in dit arme dorp maar f. 22,90 opgebracht. De uitgaven waren f. 2600, waarvan het rijk f. 1800 subsidieerde en de gemeente Zijpe f. 300 betaalde voor de leerlingen uit de Hazepolder en van de Pettemerkluft. Dat was veel goedkoper dan een apart schooltje in west-Zijpe inrichten.

Op 24 juli 1903 kreeg Maartje Blaauboer, leerlinge van de openbare lagere school te Schagerbrug, dit ‘Vereerend Bewijs’ uitgereikt.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Herhalingsschool
In 1889 was er in Petten een zogenoemde herhalingsschool met 12 manlijke en 4 vrouwelijke leerlingen, waar de lagere schoolstof voor het eerst of opnieuw doorgenomen werd. Aan het eind van de middag of 's avonds en een tweede kans voor degenen die tussen hun 5e en 12e geen of te weinig onderwijs hadden genoten. Negenendertig Pettemer kinderen kregen gymnastiekles. (15)

Maartje Blaauboer uit Schagerbrug (zie ook haar ’Vereerend Bewijs’).

Grote veranderingen
Zo vanaf 1870 tot 1914 veranderde er nogal wat in Nederland en in het lager onderwijs. Voordien was met name de positie van de bejaarde onderwijzer en van de onderwijzersweduwe erbarmelijk, omdat er noch een minimumwedde noch een pensioenregeling was. Door de wet op het lager onderwijs van 1857 werden leermiddelen voortaan van staatswege verstrekt en begon de positie van de onderwijzers wat te verbeteren. In eerste instantie vooral door strengere opleidingseisen, wat tot meer respect voor de onderwijzersstand leidde.
De wet op het lager onderwijs van 1878 betekende forse subsidies van het rijk aan de gemeenten voor het openbaar lager onderwijs. Deze wet verbood ook dat kwekelingen (van 12 à 13 jaar) voortaan als zelfstandig leerkracht voor de klas stonden en de salariëring werd sterk verbeterd.
De sterke economische groei en de modernisering van de Nederlandse samenleving hadden hun weerslag op het onderwijs. Er kwam een zesjarige leerplicht (wet van 1900), waardoor alle niet-gehandicapte kinderen vanaf 1901 naar de lagere school gingen. Wat niet betekende dat kinderen niet thuis gehouden werden tijdens de hoogseizoenen van het landbouwjaar. De inzichten met betrekking tot het onderwijs veranderden ook: van bestrijding van pauperisme door het bijbrengen van christelijke en maatschappelijke deugden naar een beschewrmde periode. De lagere school moest borg gaan staan voor een periode waarin de kinderen vrij waren van de zorgen en problemen van de volwassenen. Maar voor arbeiderskinderen was het lager onderwijs meestal nog eindonderwijs. (16)

Het Zijper onderwijs in de Zijper Courant (1912-1917) De Zijper Courant berichtte geregeld over onderwijszaken, wellicht omdat de schoolmeesters in de Zijper dorpen mogelijk correspondent van die krant waren. In 1912 ging het over de vervulling van de vacature A. Reijers in 't Zand. Op de voordracht van benoeming: 1. L.J. Bückmann uit 't Zand; 2. A. de la Court uit Den Helder; 3. C. Roskam uit Den Helder. De eerstgenoemde zal benoemd zijn. Later in 1912 (tegen de zomer) lezen we dat de lagere klassen van de school in Burgerbrug "geheel ontvolkt" waren vanwege mazelen. Het was toen toch aardig leeg op deze school, want in "de hoogere klassen is het verzuim wegens veldarbeid tamelijk groot". Er was weliswaar leerplicht, maar de handhaving was minimaal en de economie heel belangrijk. Ook in 1912 vertrok mej. Krul als onderwijzeres in Zijpe. Maar liefst 35 sollicitanten wilden haar graag opvolgen; voorheen was men blij met een drietal. Door de betere salarisregeling waren er veel meer sollicitanten, zo wist de Zijper Courant te melden. Toch vertrok mej. A.F. Blad, onderwijzeres in St. Maartensbrug, naar Den Haag, waar ze als zodanig benoemd was. In maart 1913 berichtte de krant dat op 1 april in het schoolokaal te St. Maartensbrug de laatste openbare les van de Landbouwwintercursus Zijpe gegeven zou worden onder leiding van A. Olie. School St. Maartensbrug afgekeurd Ook in 1913 berichtte de krant over het onderzoek van schoolopziener Van Buysen. Geen enkele Zijper school was volledig in orde. In 't Zand, Oudesluis, Schager- en Burgerbrug ging het om de toiletten, die soms ingrijpende verandering behoefden, maar in St. Maartensbrug was het andere koek: de school werd er "afgekeurd, waardoor een nieuwe zal moeten worden gebouwd". Die nieuwbouw liet wel even op zich wachten, het was ten tijde van de Eerste Wereldoorlog. Pas ruim in de loop van 1916 werd de bouw van school met onderwijzerswoning gegund aan de laagste inschrijver, "den heer Joh. Seijsener te Hillegom, voor den som van f. 22.132" (zo'n 10.000 euro). Op dinsdag 19 december 1916 was om 13 uur in het caférthof in St. Maartensbrug de openbare verkoping van de oude school met onderwijzerswoning, gymnastieklokaal, schuurtje en erf. "Te aanvaarden zodra de nieuwe school in gebruik wordt genomen". Begin 1917 was de aanbesteding voor het maken van 47 schoolbanken voor de nieuwe school in dit Zijper dorp. Een modelbank was te bekijken in het gemeentehuis aan de Groote Sloot in Schagerbrug. Inschrijvers: P. Voorman uit Schagen (f. 798), G. Plevier te Schagerbrug (f. 795), M. Groen te Schagerbrug (f. 790), P.A. Messelaar uit Schagen (f. 760) en G. Hoornsman uit Julianadorp (f. 665). Deze Hoornsman ging ze maken. Eind 1917 meldde de Zijper Courant dat de gemeenten Schagen en Callantsoog de onderwijssalarissen verhoogd hebben. "'t Teekent met schrille kleuren de schrielheid van 't Zijper gemeentebestuur, als men de cijfers eens gaat vergelijken". Een gewone onderwijzer met hoofdacte en een bij-acte kon in Schagen f. 150 per jaar meer verdienen dan een Zijper schoolhoofd met dezelfde papieren. De onderwijzeres in Callantsoog kreeg maar liefst f. 400 per jaar meer dan die in Schagerbrug. "Wij zeggen niet alleen: Arme onderwijzers, maar ook: Arm onderwijs!" (17) De nieuwe openbare lagere school van St.Maartensbrug, omstreeks 1920/30. Niestadt-fotocollectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Bijzonder Onderwijs
In 't Zand was vanaf 1880 een katholieke lagere school. Veertig jaar later werd het bijzonder onderwijs gelijkgesteld aan het openbare. Maar het gemeentebestuur van Zijpe weigerde om te betalen voor het vervoer per bus door de firma P. Deutekom uit Schagen à f. 1,38 per kind voor de kinderen uit 12 orthodox-protestantse gezinnen uit Zijpe naar een christelijke school buiten de gemeente. Uiteindelijk dwong de provincie Zijpe in 1932 toch te betalen.

Parochiale school St.Jozef te ‘t Zand.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

In 1925 was er ook in Burgerbrug een katholieke lagere school gekomen, met zo'n vijftig leerlingen. Dat leidde er toe dat op de openbare lagere school een onderwijzer ontslagen moest worden. Het aantal leerlingen van de katholieke school groeide vrij snel naar zo'n 80 in 1932/33; er waren toen twee leerkrachten, bijna drie.
Voor die derde leerkracht moesten de kinderen Ooyevaar uit St. Maartenszee, die op de openbare school in St. Maartensbrug met als hoofd meester Van Leeuwen zaten, naar de katholieke school in Burgerbrug verhuizen. Van die school waren ze dat aan moeder Antje Ooyevaar-Alleman - goed katholiek - komen vragen. Zo ging dat toen.
Aanvankelijk zorgde die katholieke school in Burgerbrug voor een zekere scheiding in het dorp. Eerst wist je eigenlijk niet wie katholiek en wie protestant was en iedereen ging met elkaar naar die ene (openbare) school. Maar toen de katholieke school er gekomen was kreeg je zelfs vechtpartijen en lieten bepaalde ouders weten dat je maar niet meer met hun dochtertje(s) moest spelen. "Gelukkig duurde dat niet zo lang", aldus mevrouw Zeeman-Visser. (19)

Links vooraan de openbare lagere school van Burgerbrug, met in de berm van de Burgerweg een aantal leerlingen.
Naast de school de woning van de hoofdonderwijzer. Omstreeks 1925/30.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Meester Van Eekeren kon geen orde houden
De openbare lagere school van Burgerbrug stond net naast de hervormde kerk aan de Burgerweg richting Eenigenburg. Het was toen het laatste pand van het dorp in die hoek. Meester Van der Ploeg was er vele jaren de hoofdonderwijzer, die les gaf aan de vijfde en zesde klas (groepen 7 en 8). Omstreeks 1920 onderwees juffrouw Polka de laagste klassen en onderwijzer Van Eekeren deed de middelste klassen. Maar deze Van Eekeren kon geen orde houden, wat vreselijk was - ook voor de kinderen. Op een dag sloeg een leerling de meester met een pook, de andere kinderen zaten te huilen in de klas. Mevrouw Van Eekeren had ook een onderwijsakte en als haar man helemaal over zijn toeren was kwam zij. Ze had de wind er goed onder, de grootste kwajongen kroop voor haar in z'n schulp. In die tijd was het zo dat als een onderwijzeres ging trouwen, ze ontslag moest nemen... Voor Van Eekeren moet z'n baan een straf geweest zijn. Hoofdonderwijzer Van der Ploeg was wel een aardige man, maar hielp Van Eekeren niet; hij stond zelfs geregeld te lachen voor het tussenraam. kennelijk mocht hij hem niet of zoiets.
Rond 1930 had de openbare school van Burgerbrug een voortreffelijk onderwijsteam: hoofdonderwijzer Smelik, onderwijzer Anema en juffrouw Kuiper uit Kalverdijk (Tuitjenhorn); haar broer was de later wereldwijd vermaarde astronoom G.P. Kuiper. Het onderwijs op deze school was in die jaren zo goed, dat de leerlingen uit Burgerbrug zonder bijles zo naar de HBS in Alkmaar konden. (20)

Hoofdonderwijzer H.Jippes van de openbare lagere school in Oudesluis achter z’n lessenaar. Omstreeks 1920?
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Allerlei
In 1920 telde Zijpe nog vijf openbare gemeentescholen met elk 100-120 leerlingen (behalve die in 't Zand met 60) en een bijzondere (katholieke) school in 't Zand (200 leerlingen, inclusief 30 uit Callantsoog, Groote Keeten en Koegras). In 1925 kwam de katholieke school in Burgerbrug en vier jaar daarna kwam Petten bij de gemeente Zijpe - dat betekende een zesde openbare gemeenteschool. Ook in 1929 kreeg Schagerbrug een nieuw schoolgebouw met vier lokalen; de school van Petten werd in 1930 geheel verbouwd. Die van Oudesluis was in 1929 in hele slechte staat; er was zelfs instortingsgevaar en de kinderen kregen tijdelijk les in de hervormde kerk van het dorp.
Acht scholen lijkt heel wat, maar Zijpe is nogal uitgestrekt en katholieke ouders deden hun kinderen op katholieke scholen en daarvan waren er maar twee. Helinius Dignum liep dagelijks van de ouderlijke woning bij de molen Ooster N (Ruigeweg 101 Schagerbrug) naar de St. Jozefschool in 't Zand: een uur heen en een uur terug. De kinderen uit De Stolpen gingen naar 't Zand als ze katholiek waren en anders naar Schagerbrug, zoals de Veugertjes, Trompjes, die van Boontjes en Toes.
In 1924 werd op de St. Jozefschool voor het eerst over rapporten gesproken met daarop de vorderingen in de verschillende vakken, vlijt, gedrag, schoolverzuim en kerkbezoek. Kroontjespen en inktpot doen omstreeks 1925 hun intrede op de scholen in Zijpe; tot die tijd werd nog met griffel en lei gewerkt. Ook de invoering van het speelkwartier is van die jaren. Rond 1920 waren er schoolreisjes: met zo'n dertig paard- en wagens naar de Schoorlse duinen. Tien jaar later ging het met de boot door het Noordhollands kanaal naar Koedijk en vandaar met het trammetje naar Bergen aan Zee. De jeugd van de St. Jozefschool ging in de jaren 30 per luxe boot (Alkmaar Packet) naar Schoorldam en dan lopend naar Schoorl. (21)

Burgerbrug in de jaren ’40. De lessen werden gegeven in de kippenboet op het erf van A.P.Klaver.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Na de oorlog (-1972)
Per 1943 was het begin van het nieuwe schooljaar verschoven van 1 mei naar 1 september en dat bleef zo. Aanvankelijk veranderde er weinig op onderwijsgebied in Zijpe; de gebouwen stonden er vanwege de oorlog - toen er Duitse soldaten ingekwartierd hadden gezeten - matig bij en er was weinig geld voor leermiddelen. Het was een komen en gaan van onderwijspersoneel, nog steeds ging een onderwijzers die trouwde met ontslag. Pas in 1959 kwamen de gehuwde onderwijzeressen mevrouw J. Weisz-Barkman (Schagerbrug) en mevrouw C.W.B. Vriesman-ter Brugge (Petten) in vaste dienst bij het openbaar onderwijs. Alleen Schagerbrug en Oudesluis hadden echte gymnastieklokalen.
Hoewel het kleuteronderwijs pas in 1965 verplicht werd, had Schagerbrug al in 1948 een kleuterklas; de ouders zelf hielden het lokaal schoon. In 't Zand kwam in 1959 een katholieke kleuterschool, waar ook niet-katholieke kinderen werden toegelaten. Ook die in Burgerbrug was 'gemengd'. In St. Maartensbrug werd in 1962 een kleuterschool opgericht, in Oudesluis vijf jaar later.
Burgerbrug kreeg in 1950 een nieuwe openbare lagere school, met twee lokalen, aan de westzijde van de Groote Sloot. In de oude school kwam de kleuterschool en werden de twee resterende lokalen omgebouwd tot gymlokaal voor de openbare en de katholieke school. Douches waren te duur, waarop de leden van de gymnastiekvereniging van het dorp die voor hun rekening lieten aanbrengen (in 1952).
De openbare school van Schagerbrug kreeg een "rijwielberging" , de andere scholen volgden. De schoolpleinen werden betegeld en in 1951 verrees de nieuw school van Petten (met 3 lokalen) op het terrein tussen de Schoolstraat en de Zijperdijk. Pas in 1963 werd er een gymlokaal bij gebouwd. Intussen waren in 1952 radiotoestellen aangeschaft in Zijpe om de uitzendingen van de schoolradio voor de hoogste klassen te kunnen beluisteren. In 1954/55 werden twee projectoren voor schoolfilms aangeschaft.
De school te St. Maartensbrug verving in juni 1954 de "zeer oude schoolbanken" [zie hiervoor, ze waren in 1917 gemaakt] door moderne tafeltjes en stoelen. Ook werden vier nieuwe bordstellingen, vier klassebureaus met bijpassende stoelen (voor de onderwijskrachten) en een leermiddelen- en platenkist (wandplaten) aangeschaft. Ook in de jaren 50 kwam er een nieuwe openbare school in 't Zand met twee leslokalen en een ruimte voor andere doeleinden op een terrein in het uitbreidingsplan 't Zand ten noordoosten van de Keinsmerweg. De katholieke school van 't Zand verzocht om toestemming voor de bouw van de negenklassige school en nieuw meubilair; in 1968 kwam die nieuwe school er. Vier jaar later volgde verbouwing en uitbreiding van de katholieke school in Burgerbrug. (23)

Pettemer hoofdonderwijzer Geensen met z’n (6e?) klas.
Collectie Zijper Museum te Schagerbrug.

Noten:

1. E.P. de Booy, Volksonderwijs in de Noordelijke Nederlanden, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden (AGN), deel 7, Haarlem 1980, p. 264-267.
2. Hertaald door J(oop) Nederkoorn, in: Zijper Historie Bladen (ZHB) 15e jrg.nr.3.
3. J.T. Bremer, De Zijpe I, Schoorl 1985, p.75, 121/122.
4. Idem, De Zijpe II, Schoorl 1991, p. 64/65.
5. Idem; Vertrouwelijk (Gemeente)verslag Zijpe over 1840 (in RijksArchief Noord-Holland te Haarlem), verwerkt in L.F. van Loo, Zijper Jaren 1840, in: ZHB 8e jrg.nr.5.
6. J.T. Bremer, De Zijpe II, p. 64/65.
7. Idem, p. 103/104.
8. L.F. van Loo, Zijper Jaren 1866, in: ZHB 11e jrg.nr.3, p. 3-5, i.h.b. 4.
9. Idem, Zijper Jaren 1867, in: ZHB 11e jrg.nr.4, p. 6/7.
10. Idem, Zijper Jaren 1872, in: ZHB 13e jrg.nr.4, p.17.
11. J.T. Bremer, De Zijpe II, p. 105/106; L.F. van Loo, Zijper Jaren 1840, in: ZHB 8e jrg.nr.5.
12. J.T. Bremer, De Zijpe II, p. 112.
13. L.F. van Loo, Zijper Jaren 1873, in: ZHB 14e jrg.nr.1, p.20.
14. Idem, Zijper Jaren 1874, in: ZHB 14e jrg.nr.2, p. 11/12.
15. L.F. van Loo, Petten honderd jaar geleden (1889), in: P. Glas, L.F. van Loo, e.a. (red.), Petten stiefkind van de zee, Schoorl 1989, p. 102-114, i.h.b. 107.
16. J.W.G. Jansing en L. Dasberg, Onderwijs 1843-1875 en 1875-1895, in: AGN delen 12, p. 210-231 en 13, p. 129-144 en 361-372.
17. T. Paarlberg-Waiboer, Voor u gelezen in de Zijper Courant, in: ZHB 20e jrg.nr.2, p. 7-9.
18. J.T. Bremer, De Zijpe III, Schoorl 1997, p. 77.
19. Idem, p. 76; L.F. van Loo, Ouderen vertellen over vroeger afl.4, in: ZHB 11e jrg.nr.3, p. 8-13.
20. Idem.
21. J.T. Bremer, De Zijpe III, p. 76-81.
22. Als (17).
23. J.T. Bremer, De Zijpe III, p. 176/177.

De 4e klas van meester Wolters van de katholieke school in ’t Zand in 1955.
Bovenste rij v.l.n.r. Jan Dignum, Henk Sneekes, Rinus de Haan, Piet Klaver, Adrie Klaver, Peter Pronk, Gerard de Wit, Theo Sneekes, Peter Hendriks, Dick Druiven, Martien Jansen, meester Kager(schoolhoofd).
Tweede rij: Bertus Hurkmans, Kees Deutekom, Wout Tamis, Gerry Tas, Piet Pancras, Ben Burger, Theo Smit, Theo v.d.Kroon, Dick Pronk, Martien Bleeker, Arie Kooijman.
Derde rij: Joke Wever, Gré Apeldoorn,Ria v.d. Berg, Ria Stam, Tiny de Groot, Marian Tuin, Anneke Veul, Trudy v.d.Berg, Elly Dekker, Riet Pronk, Nel Roos, Trudy Seyts, Elly Smit, Anke Schouwvlieger.
Ervoor: Hanny Vlaar, Lia de Haan en Alie Druyven.
Met dank aan Arie en Ada Kooijman.