click op de afbeelding om in te zoomen

Titel 1       : Caerte va[n]t Ho[n]tbos en[de] Zijpla[n]dt met huere omlegge[n]de lande[n]
                gedae[n] by Adrianu[s] Anthony Alcmarianum Geometra[] tot orbaer va[n]t gemene lant 
                wtde[n] naeme van Sebastiae[n] Crae[n]hals Dijcgrave vant Hontsbosche. 
                PetrusIohannes Nagels fecit

Landmeter     : Adriaen Anthonisz. (1541-1620)
Graveur       : Petrus Johannes Nagel (?-?)
Tekenaar      :
Drukker       : 
Uitgever      :  
Atlas         : 
 
Afmeting      : 34,5 x 27,5 cm
Schaal        : ca. 1 : 43.000
Schaalstok    : Geester ambacht roeden
Orientatie    : noorden boven 
Datering      : 1572/1573; of mogelijk voor 1570
Druktechniek  : kopergravure (1 kaart)
Kleur         : ongekleurd
Decoratie     : - Passer en schaalstok (Geestmer ambachts roeden) rechtsboven
                - Cartouche-1 (links midden boven):
                  T'landt vanden Zijpe is bedijckt | anno 1552 ende 53: groot 9378 morgen, | tot 600 roeden 
                  van 12 voeten ende | heeft omtrent 9 mylen insijn ommegang.    
                - Cartouche-2 (links onder):
                  Die groote | van elcke | parck int Sij- | perlant onder | sijn groote | letter. 
                  Het betreft hier maten in morgen en roeden van blokken van percelen, die een nummering
                  hebben van A tot en met U.
                - Cartouche-3 (rechts onder):
                  Zie Titel-1  
                - Onder enkele exemplaren staat onderaan de kaart een versregel:
                  Aeolus ghinck sijn straffe winden || onbinden || heeft groote tempeest varheuen [verheven] || 
                  Neptunus vloeden als die ontsinden || vinden || brachten daer veel in sneuen Alderheijligen | 
                  sauons |  doemen schreuen || 1570 noijt meerder noot || sijndaer dorpen | landen | dijcken | 
                  en huijsen wech ghedreuen Ja menich duijsent menschen en beesten verdroncken bloot || 
                  in dese neder landen noyt vloedt noch schade so groot 


Vindplaats    : - Haarlem, RANH, Provinciale Atlas Noord-Holland (A(492.631.285)21)
                - Leiden Universiteitsbibliotheek, (coll. Bodel Nijenhuis port. 31 nr. 69); uitgeknipt langs rand en op
                  papier geplakt; met paarse stempel [ACAD LUGD BAT. BIBL.] o.i.d.; met versregel onderaan de kaart.
                - Purmerend Waterlands Archief (ongenummerd; met vochtvlekken); zonder versregel onderaan

Literatuur    : - 1998: Piet Dekker, Godert van Bocholt, "enig heer, grootgrondbezitter en zoutzieder van de Zijpe", p. 14 
                - 1990: Henk Schoorl, Kust en Kaart, artikelen over het kaartbeeld van het Noordhollandse kustgebied;
                        Uitg. Pirola, Schoorl; p. 75+76, met afbeelding. 
                - 1986: J. Belonje, Cartografie van de Zijpe, extra uitgave Zijper Historie Bladen 1986,
                        p. 8
                - 1981: M. (Marijke) Donkersloot-De Vrij, Topografische kaarten van Nederland
                        vóór 1750, p. 133/134, Wolters-Noordhof Groningen (beschrijving nr. 674) 
                - 1971: A.F. Kamp, Proeve van beschrijving bij de Caerte vant Hontbos ende
                        Zijplant 
                - 1961: J. Westenberg, 'Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland';
                        N.V. Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij Amsterdam; p. 51 en kaartfoto 5
                - 1918: F.C. Wieder, Merkwaardigheden, nr. 171, p. 688. 

Opmerkingen   : - Kaart in portrait formaat!
                - Molens in: B-e, C-i, E-b, E-c, F-g, G-k, I-f, K-e, L-ih, Q-f
                - Diverse bewoning/huizen in polder; niet op onvruchtbaar deel
                - Teksten Nieuwe Slaper, Ouwe Slaper
                - cartouches voor het eerst; 
                - Streepjes in polders S, T en V;
                - Evenwijdig aan de Groote Sloot zijn duidelijk 3 andere sloten;
                - Kaart gebruikt in ZHB 22.4 (2004): De kop in kaart (afl. 3) 
                - Uitgave (Leiden) bedoezeld met anilinestempel (F.C. Wieder; RAA37D103) 


Beschrijvingen: 
===============
1998: Piet Dekker, p. 14
------------------------
'Caerte vant Hont(s)bos en Zijplant met huere omleggende lande...' door de Alkmaarse cartograaf
Adriaen Anthonisz. Hoewel in de regels onder de kaart sprake is van 'groote tempeest' en
'Neptunes vloeden' op 'Alderheyligen'in het jaar '1570' staat vast dat de kaart, i.t.t. de
datering 1572 in mijn boekwerk 'Oude boerderijen..., deel 2a, Schoorl, 1988, pag. 459/460, is
getekend vóór de overstromingsramp, die volgens genoemde regels 'menich duysent menschen en
beesten' in de Nederlanden het leven kostte.
In de polder R, park van de kleine c, vertonen zich op de kaart de 'Sout keten' van Godert van
Bocholt, heer van de Zijpe, die door de Allerheiligenvloed van 1 november 1570 volledig zouden
worden verwoest. Een gravure van de kaart werd vervaardigd door Petrus Iohannes Nagel, alias
Pieter Nagel, van wie bekend is, dat hij in 1569 te Amsterdam werkzaam was [Universiteitsbibliotheek,
Leiden, collectie Bodel Nijenhuis, kaartnr. P. 31 N 69).


1990: Henk Schoorl, p75/76:
---------------------------
Kaart van de Zijpe en omgeving, naar metingen en op aanwijzing van Adriaen Anthonisz, landmeter van Alkmaar,
vervaardigd. De kaart is waarschijniijk getekend en versierd door Pieter Cluyt van Alkmaar [Kamp, 1971, 7] 
en gegraveerd door Petrus Johannesz. Nagel in 1572. [U.B. Leiden, Coll. Bodel Nijenhuis, port 31, nr. 69; 
35x27.5 cm]. Dit herdijkingsplan van de in 1570 geïnundeerde Zijpe geeft een gecorrigeerd noordelijk dijkverloop
weer. Polderwegen, bruggen, molens en verkaveling zijn als voltooid afgebeeld. Noorder- en Zuiderschinkel, de 
verbindingsdijken met Callantsoog zijn eveneens als onbeschadigd getekend. Toen een Spaanse strijdmacht zich
opmaakte om Alkmaar te belegeren, belette Diederik Sonoy, gouverneur van het Noorderkwartier, de voltooiing.
Reeds herstelde bruggen werden weggenomen, sluizen opengezet en wegen vernield. Het herstel was nog niet zover
gevorderd, dat van een voltooide derde bedijking sprake kan zijn geweest. Ook op deze grond kan het eerder 
uitgesproken vermoeden worden bevestigd, dat de kaart niet een volledig voltooide bedijking afbeeldt, maar een
plan daartoe is. [Schoorl, 1971a,203; 1979, 93-94]. Van volledig herstel van de schinkels, zoals Adriaen Anthonisz
deze liet afbeelden, is in de praktijk niets terecht gekomen. De inundatie en verwaarlozing duurde tot 1596-'97;
de Zuiderschinkel is in 1597 hersteld, de Noorderschinkel eerst in 1615. De samenstellende delen van deze
gravure zijn:
een gecorrigeerde Zijpe-kaart, een kartering van de Hondsbossche voor de Allerheiligenvloed
omstreeks 1560, maar wel met een in 1571 gelegde slaperdijk, en een opname van Callantsoog,
die beantwoordt aan de situatie in het midden van de zestiende eeuw (De kerk heeft echter wel
de spitse toren van het kerkje, dat omstreeks 1550 in de noordwesthoek werd gebouwd).
De kaart bevat situaties van diverse ouderdom uit de jaren ± 1550 tot 1572, zonder de
gevolgen van de Allerheiligenvloed aan Hondsbossche en het Oog te vermelden, met
uitzondering van de inlaagdijk benoorden Kamp van 1571 en geplande, maar niet herstelde
schinkels naar Callantsoog.
De kaart heeft tot misvattingen aanleiding gegeven. Westenberg [1961, kaartfoto 5] 
concludeerde op grond van de getekende situatie te Callantsoog, dat het Oogmergat, in 1570
dwars door het eiland geslagen, eerst omstreeks 1575 moest zijn ingebroken [Westenberg, 
a.w., 16 en 51], terwijl Gottschalk [Gottschalk, 1975 II, 725 en 812] dit gebeuren verschoof
naar 1597 op grond van de Statenresolutie van 8 december 1597, waarin een Oger verzoek tot
sluiting van het gat werd vermeld.
Op grond van een kaart van de Hondsbossche door Adriaen Anthonisz in 1582 naar nieuwe
metingen getekend [kopie door Jan Dirksz. Zoutman in 1665 voor Van der Hem vervaardigd; 
Oesterr. Nat. Bibl. Wenen, Coll. Van der Hem, Bd. xv nr 56], waarin de schade, het herstel
en de inlaagdijken sedert 1571 met jaar van aanleg en lengte in Hondsbosse roeden zijn 
weergegeven, zijn vertekeningen o.a. in de Pettemerpolder op de gravure van 1572
aanwijsbaar.


1986: J. Belonje, p. 8:
-----------------------
Ook in de volgende fase bij de Zijpse bedijking is er opnieuw een kaart tot stand gekomen.
Ditmaal was het de landmeter Adriaan Anthonisz., de later zo beroemd geworden burgemeester
van Alkmaar, ingenieur en superintendent der Hollandse fortificatien, die zijn collega
Mr. Louris Pietersz., ingedaagd als hij was door Alva (!), bij de Zijpe vervangen heeft,
die de kaart ontwierp. Dit werkstuk noemde hij "Caerte vant Hontbos ende Zijplant", hetgeen
Mr. A.P. Kamp tot de conclusie bracht in diens "Proeve van Beschrijving" (Alkmaar, 1971, blz. 6)
dat deze kaart moest dateren van 1571 of 1572. Onmogelijk is het niet, dat genoemde tekening
vervolgens voor de druk gereed is gemaakt door Petrus Johannes Nagels voor rekening van de
drie koninklijke commissarissen belast met de voortzetting der bedijking, Mr. Willem Schouten,
Mr. Maarten van den Berghe en Mr. Arent Sasbout, zoals in de particuliere rekening van de
eerstgenoemde uit dit drietal vermeld werd, luidende: "voor verscheijden geprinte caerten
omme te distribueren" (Archief van Duivenvoorde, Algemeen Rijksarchief 's Gravenhage).


1981: Donkersloot-de Vrij, M. (Marijke), p. 133/134:
----------------------------------------------------
674 Caerte van 't Hontbos ende Zijplant met Huere omleggende Landen
door Adriaan Anthonisz. gekarteerd, [1572]; door Petrus Joannes Nagel(s) gegraveerd
kopergravure, 35 X 27 cm.
schaal ca. 1 : 43.000, het noorden boven
 Wat op deze kaart is afgebeeld betreft het bedijkings- en verkavelingsplan
 van na de inundatie van Allerheiligen van 1570, de derde bedijking van de
 Zijpe. In een aparte legenda is de oppervlakte van de kavels vermeld. Op de
 meeste plaatsen in de literatuur wordt het vermoeden geuit, dat de kaart
 diende als een illustratief pamflet om gegadigden tot financiele deelname
 aan de bedijking te bewegen. Een reproduktie-uitgave verscheen in 1971,
 met een toelichting van A.F. Kamp.
 lit. 
      A.F. Kamp (1971); 
      H. Schoorl (1971) p. 203, (1973) p. 532 en (1979) p. 357; 
      J.Westenberg (1961) p. 51 en kaartfoto 5, de afbeelding van de kaart; 
      F.C. Wieder (1918) nr. 170 p. 688, hier onjuist gedateerd op begin 17de eeuw. 
      Een afbeelding van de kaart is opgenomen bij FJ. Kranenburg
      e.a. (1976) p. 46 en bij M.K.E. Gottschalk (1971-1977) II p. 672-673.
R.A.N.H. kaartenverzameling A(492.631.285)21.
U.B. Leiden, collectie Bodel Nijenhuis port. 31 nr. 69 (dit exemplaar bevat een
             gedrukte tekstrand onderaan de kaart).


1971: A.F. Kamp
---------------
Het integrale document is in PDF beschikbaar


1961: J. Westenberg, p. 51:
---------------------------
Een gedrukte kaart van de Zijpe in het stadium van zijn derde bedijking (1571-1573),
met Callantsoog en de Hondsbossche Zeewering, groot 35x27.5, berust op een opname
van Adriaen Anthonisz (Metius) omstreeks 1572 en werd gegraveerd door Petrus Johannes Nagel
(Bodel Nijenhuis, port. 31, nr. 69; fotocopie in Rijksarch. Noordholland, A(492.631.2S5)4)
(kaartfoto 5). Voor ons is deze kaart vooral van belang om de afbeelding van de
derde bedijking van de Zijpe, om de situatie bij het Hondsbosch en ten slotte vanwege 
het feit, dat de zeeduinen van Callantsoog nog niet waren doorbroken, m.a.w., dat het 
Oogmergat nog niet was ontataan.


1918: F.C. Wieder, p 688:
-------------------------
Hondsbossche en Zype door Adr. [Metius], begin XVIIde eeuw
-170. "Caerte va[n]t Ho[n]tbos en[de] Zijpla[n]t met huere omlegge[n]de lande[n] gedae[n]
      bij Adriaenu[m] Anthonij Alcmarianum Geometra[m] tot orbaer va[n]t gemene lant 
      wtde[n] nae[m] van Sebastiae[n] Crae[n]hals Dijckgrave vant Hontsbosche. Petrus
      Iohannes Nagels fecit." De meetschaal in "Geesterambacht roeden". Gegraveerd.
      35 bij 27.5 c.M.
      Het eenig bekende exemplaar (helaas met een modern anilinestempel bedoezeld) te
      Leiden, port 31 no 69.
      Deze kaart was tot op de Tentoonstelling van 1917 geheel onbekend, en is als
      vroege voorstelling van de Hondsbossche en als een der weinige gedrukte kaarten
      van Metius dubbel merkwaardig.


Bron getoonde kaart:
====================
Regionaal Archief Noord-Holland, Haarlem

Andere uitgaven

Uitgave Waterlands Archief Purmerend

click op de afbeelding om in te zoomen
Leiden Universiteitsbibliotheek; kaart boek A.F. Kamp

click op de afbeelding om in te zoomen
Regionaal Archief NH te Haarlem (kaartfoto R.W. 538)