Kaartje van "De Zype" (omslagillustratie Zijper Historie Bladen)
(Klik op de afbeelding voor een vergroting)

De collectie van het Zijper Museum omvat een aantal fraaie grote en kleine kaarten van onze bedijking/polder. De meeste uit de 17e eeuw. Een van die kaartjes is (verkleind) gebruikt voor de omslag van deze aflevering van de Zijper Historie Bladen en -- in wat groter formaat -- gedrukt voor representatiedoeleinden. De historische vereniging 'de Zijpe', het Zijper Museum en wellicht de gemeente willen dat als relatiegeschenk kunnen aanbieden.
Maar van dit kaartje was in eerste instantie weinig bekend in het museum. Jan Bremer is met z'n Kop in kaart-artikelen (1, 2, 3) nog niet zo ver gevorderd in de tijd en Belonje vermeldt het niet in zijn cartografie van de Zijpe (4), dus zijn we eerst zelf op zoek gegaan naar nadere informatie. En dat was fascinerend. Wat voor kaarten hebben we precies in het museum en welke zijn er nog meer? Internet blijkt dan een prima hulpmiddel, we zijn daarbij de hele wereld rond geweest.

Toen we een beetje wisten hoe een en ander in elkaar zat hebben we ons laten adviseren. Door Jan de Bruin, de kaartenspecialist van de Archiefdienst Westfriese gemeenten in Hoorn, Marc Hameleers, de (polder)kaartenexpert van het Gemeentearchief Amsterdam, Peter van der Krogt, de atlasexpert van de Universiteit Utrecht, Jan Werner, conservator kaarten en atlassen van de Universiteitsbibliotheek (UB), Universiteit van Amsterdam, Wim van Stormbroek van de kaartenzaal van de UB en inkleurdeskundige Truusje Goedings. Onze hartelijke dank.

Afb. 1: Agri Zypani Nova Descript van Petrus Kaerius (1617), te zien in het voorzaaltje van het Zijper Museum in Schagerbrug

Agri Zypani (1617)
Op het eerste gezicht lijkt ons kaartje (zie de omslag) aardig op de kaart 'AGRI ZYPANI Nova Descript' van Petrus Kaerius, Amsterdam 1617. Er hangt een versie in het voorzaaltje van het Zijper Museum. Deze kaart is gedurende de jaren 1617-1622 in drie verschillende atlassen verschenen. (5) Maar nadere beschouwing leert al snel dat er toch wel grote verschillen zijn, zoals onder meer:

• Petten ziet er wat anders uit en Callantsoog staat vrij uitgewerkt op ons kaartje en niet op die Agri Zypani;
• er staan meer hofsteden op ons kaartje, vooral langs de Groote Sloot;
• de titelcartouche, de maatstok en de windroos zijn eenvoudiger uitgevoerd.

Afb 2: De Vijfpolderkaart van graveur Petrus Kaerius, uitgegeven in de atlas van Henricus Hondius vanaf 1631, te zien in het voorzaaltje van het Zijper Museum in Schagerbrug

De Vijfpolderkaart (1631)
Ons kaartje lijkt veel meer op het kaartje van de Zijpe linksboven op de samengestelde Vijfpolderkaart. Deze bestaat uit vijf deelkaarten van bedijkingen en droogmakingen: de Zijpe (in 1597 definitief bedijkt), de Beemster (1612), de Purmer (1622), de Wormer (1626) en een Caerte van Waterland. De kaart van 35x47,5 cm is gemaakt uit één kopergravureplaat en afkomstig uit de Mercator-Hondius-Atlas en de Mercator-Hondius-Janssonius-Atlas. Deze atlassen waren zeer populair en verschenen vanaf 1631 tot in de tweede helft van de 17e eeuw in talrijke edities. (6)

De verschillen met de Vijfpolderkaart
Tussen het kaartje van de Zijpe linksboven op de Vijfpolderkaart en het kaartje op de omslag van deze ZHB zijn echter een drietal duidelijke verschillen waar te nemen:

1. Op de Vijfpolderkaartversie staat links van het titel-cartouche (onderaan de kaart: "De Zype") de naam van de graveur Petrus K(a)erius vermeld, en rechts van de titel-cartouche staat Caelavit, wat Latijn voor 'heeft gegraveerd' is. Op het kaartje van de omslag is dat een beetje knullig weggehaald. Met wat moeite kan men de oorspronkelijke tekst nog enigszins herkennen. Dat namen van graveurs werden weggehaald of vervangen was heel gewoon voor die tijd.
2. Het kaartje van de omslag heeft een 'graadnet' (lengte- en breedtelijnen): een indeling om de 5 minuten met echter een extra aanduiding van 53 graden (breedtegraad).
3. Beide kaarten zijn geheel verschillend ingekleurd, maar dat zegt op zich niets want kaarten werden in die tijd met de hand ingekleurd en verschillen waren normaal. Maar is het origineel van het omslagkaartje met de hand ingekleurd of niet?

Afb.3: De kaart van de Zijpe uit de Vijfpolderkaart (zie Afb. 2)

Landmeters, kopergraveurs, drukkers, uitgevers en opdrachtgevers
In de fascinerende wereld van de kartografie was eerst Vlaanderen toonaangevend, maar na de val van Antwerpen in 1585 (oorlog met Spanje) ging Amsterdam al snel die rol overnemen. Wereldberoemde graveurs, drukkers en uitgevers -- felle concurrenten veelal -- woonden vlakbij, soms zelfs naast elkaar in een klein deel van het centrum van Amsterdam (Damrak - Kalverstraat)
Aan de basis van polderkaarten ligt het werk van een landmeter, die in opdracht van bijvoorbeeld een polderbestuur allerlei metingen ter plekke verrichtte en daarmee een kaart op papier maakte. Soms liet het polderbestuur er een kopergravure van maken, rijk versierd. Daarvan werden dan een beperkt aantal afdrukken gemaakt, die prachtig ingekleurd werden, met de wapens van de bestuurders erbij, voor de bestuurders zelf en wat relaties. Voorbeelden zijn de kaarten van de Zijpe van landmeter/graveur Langedijk/Doetecomius en Zoutman/Persijn. Van de laatste heeft het Zijper Museum de originele kopergravures.
Daarnaast werden er commerciële kaarten gemaakt, om los of in atlassen te verkopen. Graveurs zullen landmeterskaarten als informatiebron voor de commerciële kaarten gebruikt hebben. De commerciële kopergravures werden op grote schaal verhandeld, bijgewerkt en uiteindelijk omgesmolten. Er zijn er niet of nauwelijks bewaard gebleven. (7, 8)

Gerrit Dirksz Langedijk (1561-1623)
Hij was geboren in of bij Alkmaar en werd landmeter en lakenkoopman. Zijn vader was ook landmeter en betrokken bij de derde bedijking van de Zijpe net na 1570, maar overleed plotseling in 1574. Hij bezat wat grond in de Zijpe, op de hoek van de Burgerweg en de Groote Sloot westzijde. Gerrit was 13 jaar toen zijn vader overleed en kreeg Gijsbert Pauw (net als vader Langedijk betrokken geweest bij de modernisering van de vesting Alkmaar in 1573) als voogd. Adriaan Anthonisz zal hem verder opgeleid hebben tot landmeter. In 1592 was zijn admissie als landmeter door het Hof van Holland. Hij had inmiddels een vrouw en zeven kinderen, maar nog weinig landmeterswerk. Vandaar zijn 'zijlijn' als handelaar in zijden en wollen lakens.
Maar in 1596 t/m 1598 is Gerrit nogal actief bij de 4e bedijking van de Zijpe. Hij declareerde over die jaren 243 dagen voor 'afreyden en meeten' van dijken, wegen en sloten (f. 850) en ontving f. 182 voor het maken van kaarten; zo maakte hij het manuscript van de kaart die in 1600 door Baptista Doetecomius werd uitgegeven. Ook in 1599 declareerde Gerrit bij het polderbestuur van Zijpe: f. 1190 onder meer voor kettingdragers (de mannen die met kettingen het feitelijke groffe landmeetwerk deden). (9)
Zouden Kaerius en zijn opvolgers in de eerste helft van de 17e eeuw zich gebaseerd hebben op het werk van Langedijk/Doetecomius? Voor zover ons bekend zijn er geen andere landmeters in die periode in de Zijpe actief geweest.

Petrus K(a)erius (1571-na 1646)
Hij heette eigenlijk gewoon Pieter van den Keere en was in 1571 in het Vlaamse Gent geboren als zoon van een drukker. Dertien jaar later, we schrijven 1584 en er is oorlog met Spanje (de Opstand in de noordelijke Nederlanden); de protestanten hebben het zeer moeilijk. Leden van de protestantse families Kaerius, Hondius (de Hondt) en Bertius (de Bert) weken uit naar Londen. Daar trouwde in 1587 Jodocus Hondius (1563-1612), van wie Pieter van den Keere het vak van graveur leerde, met een zuster (Colette) van Pieter. Hij trouwde met Anna Bertius. In 1593 vestigden de genoemde families zich in Amsterdam. Pieter Kaerius ontwikkelde zich tot een van de grote meesters van de Nederlandse cartografie. Hij speelde een rol in vrijwel alle grote cartografische prestaties tussen 1596 en 1620. Zijn grootste prestatie was de eerste folio-atlas van de Nederlanden, uitgegeven in Amsterdam, de Germania Inferior van 1617. Die omvat 25 kaarten en nooit zijn de Nederlandse provincies rijker gegraveerd dan in deze atlas. Maar deze atlas beleefde slechts drie drukken en verdween na 1622 volkomen van de markt. In 1623 verkocht Pieter al zijn (gegraveerde) koperplaten aan Claes Jansz Visscher (1587-1652) en diens naam verscheen dan ook op de kaarten. (10, 11, 12)

De aap uit de mouw?
Tot zover de achtergronden, nu de aap uit de mouw. Marc Hameleers, Jan Werner en Peter van der Krogt brachten ons een grote stap verder. Het 'graadnet' (de lengte- en breedtelijnen) op ons kaartje gaf de doorslag. Het bleek het kaartje van de Zijpe linksboven te zijn van de derde, aangepaste versie van de Vijfpolderkaart. Opgenomen in the English Atlas 1680-83. Daaraan zijn heel wat namen verbonden: Johannes I Janssonius (van) Waesberge(n) (ca.1616-1681), zijn zoon Johannes II (? - 1709), Moses Pitt (ca. 1654-1696) en Steven Swart (1641-1683).
Johannes I Janssonius (van) Waesberge(n) was in Rotterdam geboren als zoon van drukker Johannes van Waesbergen. Hij trouwde in 1642 met Elisabeth Janssonius, dochter van Jodocus Janssonius. De laatste had twee zwagers in het cartografievak: de beroemde Jodocus I Hondius en Henricus Hondius. Met z'n drieën hadden ze de uitgave van de befaamde Mercator-Hondius-Atlas voortgezet.
Johannes I Janssonius (van) Waesberge(n) werkte vanaf 1657 in Amsterdam, eerst in de zaak van zijn schoonvader. Na diens dood in 1664 nam hij het bedrijf over. Hij werkte samen met uitgever Steven Swart. Na 1681 zetten de weduwe en de zoons van Janssonius (van) Waesberge(n) het bedrijf voort. Swart had relaties met Engelse boekhandelaars, zoals Moses Pitt in Oxford/Londen. (13)

Afb. 4: De Vijfpolderkaart (derde aangepaste uitgave) uit 'The English Atlas' van uitgever Moses Pitt (1682) met linksboven het kaartje van de omslag van deze ZHB [kaart in bezit van de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, Collectie Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG)]

Toevoeging 9 februari 2008:
Bas Leenhouts uit Heiloo wees ons terecht op een onjuistheid in het onderschrift van Afb. 4.
Deze vijfpolderkaart komt **niet** uit 'The English Atlas' (staat 3) doch is uitgegeven door Gerardus Valk en Petrus Schenk (staat 4).
Zie het vervolg artikel: Een nieuwe vijfpolderkaart van Kaerius?.

Inkleuring en papier
Er waren wat twijfels omtrent de status van ons kaartje. Eerst in 1796 is de kleurenlithografie uitgevonden. Daarvoor werd ongekleurd afgedrukt en desgewenst met de hand kaart voor kaart ingekleurd. Dat gebeurde door 'afsetters' en kon variëren van spaarzaam en vluchtig volgens bestaande kleurmodellen tot artistiek en technisch perfect met doorschijnende kleuren. (15) Dit werk schijnt wel gedaan te zijn door lichamelijk gehandicapten. Onze twijfels: was het papier niet wat aan de dunne kant, was de inkleuring met de hand gedaan? Was het geen 19e of 20e eeuwse facsimilé? Inkleuringsexpert Truusje Goedings was zo vriendelijk om naar de kaartenkamer van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek (UvA) te willen komen om samen met Wim van Stormbroek van de Universiteitsbibliotheek naar ons kaartje te kijken. Op woensdag 22 juni 2005 was het zover. Was het echt of niet? Truusje Goedings keek allereerst naar de achterkant van het kaartje en zei: "dat ziet er goed uit, die 'vlekken' zijn van het kopersulfiet dat in de groene verf zat; dat reageert in de loop der eeuwen met het papier".. Andere kaarten uit de 17e eeuw werden ter vergelijking uit de depots gehaald en die hadden dat inderdaad ook. Vervolgens voelde zij aan het papier zelf en bekeek nauwgezet de inkleuring.

Zorgvuldige verdere bestudering leidde tot de volgende conclusie: een kaartje uit de 17e eeuw ( 1682), oneerbiedig gesneden uit de Vijfpolderkaart in 'The English Atlas' van Moses Pitt.

Noten/Literatuur:

1. J.T. (Jan) Bremer, De Kop in kaart afl.1: De kaarten van Jacob van Deventer (1542) en Christian Sgroten (1573), in: ZHB (Zijper Historie Bladen) 20e jrg.nr.3 (2002), p.3-9.
2. J.T. (Jan) Bremer, De kop in kaart, afl.2: De kaart van Jan van Scorel (1551) en Zacharius Heyns (1598/99), in: ZHB 20e jrg.nr.4 (2002), p.10-13.
3. J.T. (Jan) Bremer, De kop in kaart, afl.3: Luctor et Demergo: ik worstel en verzuip; de Allerheiligenvloed van 1570 in kaart, in: ZHB 22e jrg.nr.4 (2004), p.3-7.
4. J. (Johan) Belonje, Cartografie van de Zijpe, special ZHB 3e jrg. nr.4 (1985), p.3-17.
5. P.C.J. (Peter) van der Krogt, Koeman's Atlantes Neerlandici, deel IIIB (2003), p. 789, [3580:364]
6. P.C.J. (Peter) van der Krogt, Koeman's Atlantes Neerlandici, deel I (1997), p. 630, [3560:1].
   De afzonderlijke 'polders' van de Vijfpolderkaart zijn onder meer in 1635 en 1660 met minimale wijzigingen opgenomen in de 'Vyerighe Colom' van Jacob Aertsz. Colom. Zie P.C.J. (Peter) van der Krogt, Koeman's Atlantes Neerlandici, deel IIIB (2003), p. 789, [3580: 365].
7. P.P.W.J. (Paul) van den Brink en J.W.H. (Jan) Werner (red.), Gesneden en gedrukt in de Kalverstraat. De kaarten- en atlassendrukkerij in Amsterdam tot in de 19e eeuw, Utrecht 1989.
8. M.M.Th.L. (Marc) Hameleers, Oude Nederlandse koperplaten met afbeeldingen van kaarten, in: Antiek, 25.5 (1990), p. 241-249
9. Jan de Bruin en Joke Terra, Gerrit Dirksz. Langedijk, landmeter en lakenkoper, in: Chris Streefkerk, Jan Werner en Frouke Wieringa (red.), Perfect gemeten. Landmeters in Hollands Noorderkwartier ca. 1550-1700, z.pl. 1994, p. 30-45.
10. H.A.M. (Henk) van der Heijden, Kaart en Kunst van de zeventien provinciën der Nederlanden. Met een beknopte geschiedenis van de Nederlandse cartografie in de 16de en 17de eeuw, Alphen aan den Rijn 2001.
11. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, Amsterdam 1974, deel 8, p. 809.
12. E. (Elisabeth) van Blankenstein en A. (Andrienne) Koenhein, Kaartmakers en -uitgevers, in: Gesneden en gedrukt in de Kalverstraat. De kaarten- en atlassendrukkerij in Amsterdam tot in de 19e eeuw, Utrecht 1989, p. 39/40 (zie ook 7).
    Zie ook (13), p. 105/106.
13. Y.M. (Marijke) Donkersloot-de Vrij, Repertorium van Nederlandse kaartmakers 1500-1900, Utrecht 2003, p.101/2 (http://www.maphist.nl/Repertorium_van_Nederlandse_kaartmakers.pdf)
14. P.C.J. (Peter) van der Krogt, Koeman's Atlantes Neerlandici, deel I (1997), p. 467.
15. G.J.E. (Truusje) Goedings, Kaartkleurders en de technische aspecten van het kleuren in de zestiende en zeventiende eeuw, in: Kunst in kaart. Decoratieve aspecten van de cartografie, Utrecht 1989, p. 95-131.
16. Met dank aan Els Mak van de afdeling topografisch-historische atlas van het Waterlands Archief te Purmerend voor haar medewerking.

Aanvullende/interessante links:

• Werkgroep Geschiedenis van de Kartografie
• Caert-Thresoor; Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie in Nederland
• Koeman's Atlantes Neerlandici

Recent onderzoek (aanvulling op drukproef) 8 juli 2005 Na het schrijven van dit artikel vonden wij bij toeval in het boek 'Getekend Land' van Herman Lambooij (p. 106) een afwijkende en bovendien zeer bijzondere 5-polderkaart. De oorspronkelijke kaart bleek uiteindelijk in het Waterlands Archief te Purmerend aanwezig te zijn (16). Het onderdeel 'de Zijpe' mist het dorp Callantsoog. De bebouwing vertoont opvallende gelijkenis met die van de oorspronkelijke Petrus Kaerius kaart (1617). De getoonde enkelvoudige maatstok bevat dezelfde eenheden als op de 1617 kaart. In 'Koeman's Atlantes Neerlandici' van Peter van der Krogt is deze versie uit het boek van Herman Lambooij niet terug te vinden. Meer onderzoek is gaande. Wordt dus vervolgd! Zie het vervolg artikel: Een nieuwe vijfpolderkaart van Kaerius?.